اسلام

اقبال در سخنرانی گشایش اجلاس مسلم لیگ در 1930م صریحاً از تشکیل یک دولت اسلامی مستقل و جداگانه در شبه‌قاره سخن گفت و بر اینكه نظام دینی اسلام از نظام سیاسی و اجتماعی آن جدا نیست و از لحاظ اصول اعتقادی، مسلمانان نمی‌توانند تابع حكومت غیر اسلامی باشند، تأكید کرد. مسلمانان هندوستان، به‌ویژه در مناطقی كه اكثریت با آنان بود، از این نظر به‌عنوان تنها راه تأمین صلح و آرامش در این منطقۀ وسیع جهان پشتیبانی كردند. به‌رغم مخالفتهای شدید كنگره و اعضای مسلمان آن و كسانی چون ابوالكلام آزاد و ذاكر حسین، این حركت ادامه یافت و قوت گرفت تا در مارس 1940، مسلم لیگ رسماً موضوع تشكیل یك كشور اسلامی مستقل متشكل از دو بخش شرقی و غربی را اعلام كرد. دولت بریتانیا در مارس 1942 ضمن تأكید بر همكاری هندوستان در جنگ جهانی، این طرح را به‌صورت خودمختاری بخشهای جداگانه پذیرفت. در 1946م، نخست خودمختاری همۀ ایالتهای شبه‌قاره در 3 منطقۀ A (ایالتهای شمال غربی با اكثریت مسلمان)، B (بخش اصلی شبه‌قاره با اكثریت هندو)، و C (بنگال شرقی با اكثریت مسلمان) عملاً تحقق یافت و سرانجام، در 1947م، بنابر طرح ماونت‌بَتِن، دو كشور مستقل هند و پاكستان (شرقی و غربی) در درون مرزهای تاریخی هندوستان تشكیل یافت. 
پس از تجزیه و تقسیم، جامعۀ هندومذهب هند تا مدتی به دانشگاه علیگره به دیدۀ خصومت می‌نگریست، ولی هنگامی كه ابوالكلام آزاد وزیر فرهنگ بود، ذاكر حسین را به ریاست آن گماشت و پس از او، بدرالدین طیب جی به این سمت گزیده شد. با کوششهای این دو شخصیت برجسته، این دانشگاه حیثیت و اعتبار پیشین را بازیافت و به‌صورت یكی از مراكز عمدۀ فرهنگ و علوم اسلامی در شبه‌قاره، به كار خود ادامه داد. 
مراكز فرهنگی و دانشگاهی دیگری نیز چون دانشگاه عثمانیۀ حیدرآباد دكن، جامعۀ ملیۀ اسلامیۀ دهلی، ندوةالعلمای لكهنو، قاسم‌العلوم دیوبند، جامعۀ محمدیۀ بنارس، مدرسةالواعظین لكهنو، مدرسۀ نصرةالعلوم سری‌نگر و چند مدرسه و جامعۀ دیگر در دهلی، پتنه، كلكته و ایالتهای جنوبی، به تدریس علوم اسلامی به شیوه‌های جدید اشتغال دارند. افزون بر این مراكز، كه بیشتر به دانشجویان مسلمان اختصاص دارند، در همۀ دانشگاههای بزرگ هند، چون دانشگاههای دهلی و جواهر لعل نهرو، مدراس (مَدَرس)، بمبئی، كلكته، بنارس، الله‌آباد و كشمیر، بخشهای مربوط به تاریخ و فرهنگ اسلامی و زبانهای فارسی و عربی و اردو تشكیل یافته است و دانشجویان دوره‌های عالی دانشگاهی در آنها به تحصیل و تحقیق مشغول‌اند. در برخی از این مراكز، كتابهایی به زبانهای فارسی، عربی، اردو و انگلیسی و نیز جراید ادواری به این زبانها منتشر می‌شود و در بیشتر آنها كتابخانه‌های بزرگ برای مراجعۀ دانشجویان و پژوهشگران بنیاد نهاده شده است. 
«مؤسسۀ هندی فرهنگ اسلامی» كه در چند دهۀ پیش در تغلق‌آباد دهلی به‌وسیلۀ مؤسسۀ خیریه «همدرد» تشكیل یافته، امروزه یكی از مراكز مهم آموزش علوم اسلامی، به‌ویژه پزشكی سنتی است و دانشجویان مسلمان و غیرمسلمان از همه‌جای جهان در آنجا به تحصیل و پژوهش مشغول‌اند. مراكز دیگری چون «غالب آكادمی»، «آزاد بهاون»، «ترقی اردو بورد» و «ندوة المصنفین» در دهلی، دارالمصنفین در اعظم‌گره، و دائرةالمعارف عثمانیه در حیدرآباد دكن از مراكز عمدۀ تألیف و چاپ و نشر كتاب به زبانهای اردو، فارسی و عربی در كشور هندوستان‌اند و در برخی از آنها، نشریات ادواری نیز منتشر می‌شود. 
مجموعه‌های نسخ خطی فارسی و عربی كه در كتابخانه‌های بزرگ ملی و عمومی شبه‌قاره نگهداری می‌شود، از بزرگ‌ترین سرمایه‌های فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است، و برخی از این نسخه‌ها از لحاظ قدمت و اهمیت علمی، ادبی و تاریخی، یا از نظر تصاویر، تذهیب‌كاری و خطاطی، در نوع خود در شمار نفیس‌ترین آثار قرار دارند. در شمار كتابخانه‌های بزرگ و معروف شبه‌قاره از موزۀ سالار جنگ و آصفیه در حیدرآباد دكن، رضا و صولت در رامپور، ناصریه و ندوةالعلما در لكهنو، انجمن آسیایی بنگال در كلكته، خاورشناسی (اورینتال) در مدراس، خدابخش در پتنه، حمیدیه در بهوپال، دانشگاه پنجاب و كتابخانۀ عمومی (پابلیك) در لاهور، موزۀ كراچی و مركز نسخه‌های فارسی در اسلام‌آباد می‌توان یاد كرد (نک‍‍ : ندوی، سلمان شمسی، سراسر كتاب). 

مآخذ

ابن‌اثیر، الكامل؛ ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، 1980م؛ ابن‌عبدربه، احمد، العقدالفرید، بیروت، 1982م، ج 2؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به‌کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1380ق/ 1960م؛ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل‌الطالبیین، قاهره، 1949م؛ بزرگ بن شهریار، عجائب الهند، به‌کوشش پیتر آنتونی وان دِر لیت (همراه ترجمۀ فرانسوی مارسل دُویک)، لیدن، 1883-1886م؛ بلاذری، احمد بن یحیى، فتوح البلدان، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1865م؛ چچ‌نامه، ترجمۀ علی بن حامد كوفی، به‌كوشش عمر پوته، دهلی، 1939م؛ فخرمدبر، آداب الحرب و الشجاعه، به‌كوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1346ش؛ فرشته، محمد قاسم هندوشاه، تاریخ فرشته، چ سنگی، مطبع منشی نول کشور، كانپور، 1290ق/ 1874م؛ مباركپوری، اطهر، رجال السند و الهند، بمبئی، 1958م؛ مجتبائی، فتح‌الله، «بیرونی و هند»، بررسیهایی دربارۀ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارۀ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، تهران، 1352ش؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب، قاهره، 1964م، ج 1؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ منهاج سراج، عثمان بن محمد، طبقات ناصری، به‌كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش، ج 1؛ ندوی، سلمان شمسی، هندوستان کے مشرقی كتب خانے، لكهنو، 1973م؛ ندوی، مسعود علی، هندوستان عربوں كی نظرمیں، لاهور، 1960م، ج 2؛ نیز: 

Ahmad, A., Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford, 1964; Davar, F. C., Iran and India, Bombay etc., 1962; Gorekar, N. S., Indo-Iran Relations, Bombay, 1970; History of Medieval Deccan, ed. H. K. Sherwani, Andhra Pradesh, 1974, vol. I; Husain, Y., Glimpses of Medieval Indian Culture, Bombay etc., 1973; Macnicol, N., Indian Theism, Delhi, 1968; Mujtabai, F., Aspects of Hindu Muslim Cultural Relations, India, 1978; Rahatullah Khan, «Islam in India», An Outline of the Cultural History of India, ed. S. A. Latif, Hyderabad, 1958; Rao, H., «The Bhakti and Reformist Movements», ibid.; Rizvi, S. A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986, vol. I; id., A Socio-Intellectual History of the Isnā ʾAsharī Shī’īs in India, Canberra, 1986, vol. I; Sources of Indian Tradition, ed. W. Th. de Bary et al., New York, 1958 (repr. Delhi, 1972); Subhan, J. A., Sufism, Its Saints and Shrines, Lucknow, 1938; Tara Chand, Influence of Islam on Indian Culture, Allahabad, 1946. 
فتح‌الله مجتبائی (دبا)

اسلام در غرب (اروپای غربی و آمریكا)

طی بیش از هزار سال، اسلام و غرب مسیحی در مقابل یكدیگر ایستاده بودند و هنوز نیز غربی كه دیگر كاملاً مسیحی نیست، تمدن اسلامی را در مقابل خود سدی بزرگ می‌بیند و تنشهای فراوانی بین دو تمدن وجود دارد. آنچه در سدۀ اخیر تغییر یـافته است، حضور اسلام ــ فراتر از مناطقی كه بر اثر فتوحات عثمانی در اروپای شرقی قرنها زیر نفوذ مسلمانان قرار داشت ــ در داخل دنیای غرب است. اكنون جمعیتی چشمگیر از مسلمانان در اروپای غربی و آمریكا اقامت دارند و شمارشان رو به افزایش است. این امر برای رابطۀ بین مسیحیت و اسلام، و نیز بین تمدن غرب و تمدن اسلامی، اهمیتی بنیادی دارد و به نظر می‌رسد كه مسلمانان ساكن در غرب نیز سهمی در سرنوشت این روابط داشته باشند. به همین سبب نیز تحقیقات وسیعی در اروپا و آمریكا در دهه‌های گذشته در این زمینه صورت گرفته است كه بسیاری از آنها با غرض و اهداف خاص سیاسی توأم بوده، و برخی دیگر با منظری منصفانه و روشی عینی انجام پذیرفته است. 

اسلام در اروپای غربی 

پیش‌درآمد تاریخی. نباید فراموش كرد كه حضور اسلام در اروپای غربی تقریباً با حضور اسلام در آفریقای شمالی هم‌زمان است. اندكی پس از فتح ساحل جنوبی دریای مدیترانه، طارق بن زیاد در 92ق/ 711م از تنگۀ جبل طارق گذشت و به‌سرعت اسپانیا را فتح كرد. قرنی پس از ظهور اسلام، شبه‌جزیرۀ ایبری ــ یا اندلسِ جغرافی‌دانان اسلامی ــ به دارالاسلام پیوست و این وضع به‌مدت 8 قرن باقی ماند و نفوذ اسلام در اوایل امر، یعنی در قرن 2ق/ 8م، تا پواتیه در نزدیكی پاریس در فرانسه پیش رفت و قریب دو قرن ناحیۀ ناربُن و كاركاسُن در جنوب فرانسه زیر پرچم اسلام اداره می‌شد و مسلمانان در آنجا مسكن داشتند. نیز از قرن 3 تا 5ق/ 9 تا 11م جزیرۀ صقلیه جزو قلمرو مسلمانان بود و شمار بسیاری از آنان در آن جزیره و حتى نواحی جنوبی خود ایتالیا اقامت داشتند و تا فتح ایتالیا توسط نورمانها وضع به این صورت باقی ماند. 
اما از قرون 4 و 5 ق به بعد، قدرت مسلمانان در این نواحی رو به زوال نهاد. در آغاز، جنوب ایتالیا و صقلیه از دست مسلمانان خارج شد و سپس مسیحیانِ اسپانیا به‌تدریج از شمال به جنوب به «فتح دوبارۀ» شبه‌جزیرۀ ایبری پرداختند، تا سرانجام در 897ق/ 1492م آخرین حكومت اسلامی اندلس در غرناطه شكست خورد. مسلمانان یا تبعید شدند، یا به اجبار تغییر دین دادند یا پنهانی به فعالیت اسلامی خود می‌پرداختند و به‌عنوان موریسكو نوعی حیات متزلزل و پراضطراب را می‌گذراندند، تا آن نیز در قرن 11ق/ 17م به پایان رسید. 
كوشش مسیحیان بر آن بود كه اروپا یك قارۀ صرفاً مسیحی باشد، اما با وجود پیروزی در ایتالیا و اسپانیا، نیل به این هدف به‌صورت كامل امكان‌پذیر نشد، چون نفوذ عثمانیها در شرق اروپا به‌تدریج در بلغارستان و مقدونیه و آلبانی و بوسنی ــ كه حتى قبل از فتح نظامی این بلاد توسط عثمانیان، اسلام از راه اشاعۀ طرق تصوف، مخصوصاً بكتاشیه و قادریه، در آن ریشه دوانیده بود ــ گسترش یافت. برخی از خانقاههای موجود در بوسنی متعلق به دوران قبل از فتح این نواحی توسط ارتش عثمانی است. به هر حال، از قرن 9ق به بعد، بوسنی و آلبانی و مناطق بسیاری از مقدونیه و برخی از نواحی بلغارستان و یونان به دین اسلام گرویدند و هنوز نیز حضور اسلام در این نواحی، كه در واقع كم و بیش در مرز بین اروپای شرقی و غربی قرار دارد، باقی است. 
در دوران استعمار، انگلستان، هلند و فرانسه دارای مهم‌ترین مستعمرات در بلاد اسلامی بودند و اسپانیا و در دوران اخیر ایتالیا نیز بر برخی مناطق اسلامی تسلط یافته بودند. این امر باعث شد كه به‌تدریج گروهی از مهاجران از مستعمره‌ها به كشورهای استعماركننده روی آورند، چنان‌كه در هلند گروهی از مسلمانان جاوه و سوماترا و دیگر جزایر اندونزی فعلی جمع شدند، و در فرانسه عربها و بربرهای آفریقای شمالی، و در انگلستان مسلمانان شبه‌قارۀ هند استقرار یافتند. شمار این افراد تا جنگ جهانی دوم نسبتاً محدود بود، مگر در فرانسه كه حتى قبل از جنگ نیز چند صد هزار نفر مراكشی و الجزایری و تونسی در پاریس و لیون و مارسی و دیگر شهرهای بزرگ آن كشور به‌عنوان كارگر به كار اشتغال داشتند. 
پس از اتمام استعمار به‌صورت ظاهری و سیاسی آن در پایان جنگ جهانی دوم، دولتهای غربی در داخل كشورهای خود به نیروی كار ارزان احساس نیاز می‌كردند، از این رو، درها را به سوی مهاجران مستعمره‌های پیشین خود گشودند. در مورد فرانسه، جنگ استقلال الجزایر مخصوصاً سهم مهمی در تقویت جریان مهاجرت داشت. حتى ممالكی مانند بلژیك و سوئد و سوئیس كه فاقد جمعیت مسلمان بودند، به‌تدریج شماری مسلمان ــ چـه كـارگر، چـه پنـاهنده ــ پـذیرفتند. آلمـان كـه در جنـگ شكست خورده، و بیش از 10 میلیون تن از سربازان خود را از دست داده بود، بیش از هر كشور دیگر احتیاج به نیروی كار داشت، ولی فاقد مستعمرات قابل توجهی در قیاس با انگلستان و فرانسه و هلند بود؛ از این رو، به كشور تركیه متوسل شد و گروه كثیری از كارگران مسلمان تركیه (هم ترك و هم كردنژاد) را به‌عنوان كارگر مدعو به آلمان فراخواند و در عرض چند دهه صاحب جمعیتی حائز توجه از مسلمانان شد. 

جمعیت مسلمانان اروپای غربی

تخمین جمعیت مسلمانان در كشورهای اروپایی چندان آسان نیست. از آنجا كه در بسیاری از كشورها، مانند فرانسه، بسیاری از مهاجران مسلمان بدون اجازه اقامت دارند و آمار نیز تا حدی با اغراض سیاسی آمیخته است و در برخی از موارد 50 تا 60٪ اختلاف بین ارقام رسمی و نیمه‌رسمی و غیررسمی وجود دارد، آنچه در این زمینه نوشته می‌شود، باید با توجه به فقدان آمار علمی دقیق باشد و بیشتر به صورت ارقامی تخمینی در نظر گرفته شود. با توجه به این واقعیت، می‌توان گفت كه در بریتانیا ــ شامل انگلستان، اسكاتلند، وِیلز و ایرلند شمالی ــ نزدیک به دو میلیون مسلمان وجود دارد كه اكثر آنها از شبه‌قارۀ هند آمده‌اند و اقلیتی كوچك‌تر نیز از ممالك عربی و ایران و آفریقای جنوب صحرا بین آنها یافت می‌شود. فرانسه دارای بیشترین جمعیت مسلمان در اروپای غربی است كه شمار آنها از 5 تا 8 میلیون تن تخمین زده شده است. اكثر آنان از آفریقای شمالی، و گروه اندكی از لبنان و سوریه و مستعمرات پیشین فرانسه در آفریقای سیاه‌اند. در آلمان بین 5/ 2 تا 3 میلیون مسلمان وجود دارد كه بیشتر آنها ترك، و اقلیتی بوسنیایی و كرد، و گروه كوچكی عرب و ایرانی‌اند. در هر یك از كشورهای بلژیك، هلند، سوئد و ایتالیا نزدیك به نیم میلیون مسلمان اقامت دارند و در سایر كشورهای اروپایی رقمها معمولاً بین 200 تا 300 هزار تن است. تنها وضع اسپانیا تا حدی غیرروشن است، زیرا علاوه بر بیش از 300 هزار مهاجر مسلمان، گروهی از اهالی جنوب اسپانیا در اندلس بعد از قرنها به اسلام بازمی‌گردند و این روند به نحوی است كه تخمین شمار آنان را مشكل می‌سازد. در جنوب اسپانیا حتى یك دانشگاه اسلامی در قرطبه تأسیس شده، و اسپانیا قوی‌ترین قوانین را در اروپا در دفاع از حقوق مسلمانان از مجلس گذرانده است. 
در همۀ کشورهای اروپای غربی افزون بر مسلمانان مهاجر، گروهی از اهالی بومی آن سرزمینها نیز به كیش اسلام پیوسته‌اند. این دسته بیشتر از طبقات تحصیل‌كردۀ اروپایی‌اند و كشش آنان به اسلام بیشتر از راه تصوف و عرفان اسلامی است. در بین آنان می‌توان نویسندگان و هنرمندان بلندآوازه‌ای یافت كه با مبانی فكری و اندیشۀ فلسفی و كلامی و عرفانی اسلامی آشنایی دارند و برخی نیز خود اسلام‌شناس‌اند و در دانشگاههای غرب به تدریس اشتغال دارند. روی هم رفته، جاذبۀ اسلام در میان غربیان در چند دهۀ اخیر بیشتر بین افراد دانشمند و صاحب معرفت بوده است تا گروههای كمتر مكتب‌دیده و دارای جهان‌بینی محدودتر. 

تصوف در اروپای غربی

در قرون وسطى البته طرق مختلف تصوف در اسپانیا و سیسیل وجود داشت و اثری عظیم نیز بر عرفان یهودی و مسیحی به جا گذاشت، اما این طرق، مانند دیگر جوانب اسلام، از قرن 16م از بین رفت و وجود تصوف در آلبانی و دیگر بلاد بالكان نیز رابطه‌ای با اروپای غربی نداشت. آشنایی با ادبیات صوفیانه در اروپای غربی از قرن 18م آغاز شد و در قرن 19م گسترش یافت و تا به امروز به بسط دایرۀ نفوذ خود ادامه می‌دهد. ولی گسترش طرق تصوف در غرب اروپا از دهۀ اول این قرن و گرویدن گروهی معدود، ولی صاحب‌نظر و متنفذ، از اروپاییان به طریقۀ شاذلیه آغاز می‌شود و به‌تدریج طرق دیگر مانند چشتیه و سپس قادریه و نقشبندیه، و در دهه‌های اخیر برخی طرق ایرانی مانند طریقۀ نعمت‌اللٰهی در خاك اروپای غربی ریشه می‌دوانند. گفتنی است كه مكتب تفكر سنتی كه با نام رنه گنون ــ كه پایان عمر خود را در قاهره با نام اسلامی‌اش، عبدالواحد یحیى، سپری كرد و در همان‌جا مدفون شد ــ عجین است، ریشه‌اش در تعالیم شاذلی است و بزرگ‌ترین مدافعان اسلام سنتی در غرب مانند فریتیوف شوئون و تیتوس بوركهارت و مارتین لینگز متعلق به همین شاخۀ معنوی هستند. 
در سالیان اخیر، گرویدن گروهی چشمگیر از نویسندگان و متفكران و هنرمندان اروپایی به اسلام از راه طرق تصوف همچنان ادامه دارد و تفكر صوفیانه ــ مخصوصاً آنچه از بركت وجود ابن‌عربی و مولانا جلال‌الدین بلخی رومی سرچشمه می‌گیرد ــ به‌صورت روزافزون ترجمه شده، و مورد توجه است. در طی چند سال اخیر، شمار ترجمه و تحلیلهای عرفان ابن‌عربی و مكتب او، مخصوصاً در فرانسه، حیرت‌آور بوده است، و در همین حال در انگلستان انجمن ابن‌عربی تأسیس شده است كه علاوه بر چاپ مجله‌ای كه به افكار این عارف بزرگ اختصاص دارد، كنفرانسهای سالانه نیز دربارۀ افكار و آثار او در اروپا و آمریكا منعقد می‌سازد. 
توجه به آثار هنری صوفیانه نیز باب مهمی را برای آشنایی با معارف اسلامی و خود دین اسلام می‌گشاید. علاوه بر شعر كه از عربی و فارسی به صورت روزافزون به زبانهای اروپایی ترجمه می‌شود ــ به نحوی كه در 1997م آثار منظوم مولانا بیش از هر شاعر دیگر، حتى شكسپیر، در آمریكا به فروش رفته است ــ توجه زیادی به موسیقی عرفانی ایرانی و عربی و تركی و هندی وجود دارد و حتى سماع مولویه مقامی والا در محافل هنری غرب به دست آورده است و همۀ این تراوشهای ذوقی و هنری ارتباطی مستقیم با اسلام دارد و یكی از بهترین وسیله‌های شناخت اسلام است و این امر همان قدر در مورد آمریكا صدق می‌كند كه در مورد اروپا.