اسلام

ایران، سده‌های 8-10ق

ایلخان اُلجایتو یا سلطان محمد خدابنده (د 716ق/ 1316م) قصد کرد در شهر سلطانیه مقبره‌ای بزرگ و شکوهمند بسازد و پیکر برخی از ائمۀ اطهار را بدانجا منتقل، و آنجا را زیارتگاه سازد، زیرا مؤمنان همواره دل در گرو زیارت اولیا داشتند. بدین‌سان، بیشترِ بنای گنبد سلطانیه ساخته شد و الجایتو خود در آن دفن، و سپس آذین بنا تکمیل شد. بنا را از بیرون بیشتر آراسته بودند تا از درون. گچ‌بری و گل‌بری بخشی از تزیین درونی گنبد است. بخش اصلی سازه، که در زیر گنبد قرار دارد، هشت‌وجهی است و بر هر زاویۀ آن، مناره‌ای قرار دارد، و گنبد در احاطۀ این مناره‌هاست. درهای مقبره به سوی چهار جهت اصلی واقع شده‌اند. بیشتر مرمتهایی که در ساختمان صورت گرفته، مربوط به دورۀ معاصر است (نک‍ : کونِل، 96-97؛ هیلنبراند، 294-297). 
مسجد چهار ایوانیِ گوهرشادخاتون در مشهد به دستور این بانو در حدود 820ق/ 1417م ساخته شد. معمار بنا قوام‌الدین شیرازی بود. ارزشمندیِ هنر کاشی‌کاری آن دوران، اعم از نقوش رنگارنگ و کتیبه‌های سفید خط بر زمینۀ لاجوردی، در مسجد گوهرشاد نمایان شده است. دو گلدستۀ مسجد، که بر دو سوی ایوان قبله قرار دارند، مکمل هماهنگی بصری نما به‌شمار می‌روند و، برخلاف روش پیشین، بخش زیرین آنها نیز نمودار، و کالبد ایوان آن را نپوشانده است. ایوان روبه‌رو به دارالسیاده و دارالحفّاظِ حرم امام رضا (ع) می‌پیوندد که اینها نیز به فرمان گوهرشادخاتون ساخته شده‌اند (نک‍ : فرهاد، 548؛ هیلنبراند، 107, 157). 
از جمله بناهای میدان ریگستانِ سمرقند می‌توان از مدرسۀ الغ‌بیگ، ساخته‌شده در 820-823ق/ 1417-1420م، نام برد. به‌نظر می‌رسد که این اثر نیز کار یک معمار ماهر شیرازی باشد. سازۀ جنوب غربیِ صحنْ مسجدِ مدرسه را تشکیل می‌دهد. در هریک از چهار گوشۀ خارجی بنا گلدسته‌ای قرار داشته است (نک‍ : حافظ‌ابرو، 743-744؛ گِلامبِک، 263-265). نامورتر از آن گور امیر تیمور در سمرقند، بازمانده از سدۀ 9ق، بخشی از یک مجموعه بناست که همراه با دیگر بخشها، یعنی خانقاه و مدرسه، پیرامون حول صحنی مربع‌شکل، اتحاد یافته‌اند. گور امیر نقشه‌ای هشت‌ضلعی دارد که در میان آن استوانه‌ای بلند، و بر فراز آن گنبدی دوپوش، با آرایش فتیله‌ایِ کاشی‌کاری، برافراشته شده است. شمار و شیوۀ استقرار گلدسته‌ها و گنبدهای مجموعه هم‌نوا با سبک دوران است (نک‍ : کونل، 97, 101-102؛ هیلنبراند، 297, 302-303, 305). 

عثمانی

مسجد شهزاده را، مانند بیشتر مسجدهای بزرگ استانبول، در سدۀ 10ق ساخته‌اند و سِنان، نامدارترین معمار جهان اسلام، معمار آن بوده است. همچنین، طرح کلی جامع شهزاده، مانند دیگر مساجد سبک عثمانی، تحت تأثیر ایاصوفیه قرار دارد. فرایند طراحیِ نقشه مجموعه را از توازن هندسی ویژۀ خود برخوردار کرده است (نک‍ : آسلاناپا، 218-219؛ اِرزِن، 70-72). دیگر نمونۀ شگرف معماری در استانبولِ نیمۀ سدۀ 10ق مسجد سلیمانیه است که آن را نیز سنان در فاصلۀ سالهای 957-964ق/ 1550-1557م ساخته است. گنبد ایاصوفیه‌ایِ آن چندین متر از گنبد شهزاده بلندتر است. صحن مسجد مستطیلی است که طول آن برابر با یک ضلع از مربع شبستان است، و بدین‌سان، جزو نمونه‌هایی از مساجد عثمانی به‌شمار می‌آید، که در یک چشم‌انداز کلی (شِماتیک)، گویی بر ساختمان شبستان بیشتر تأکید دارند (نک‍ : باغچی، 267؛ نجیب‌اوغلو، 173-176). 
سلیمیه مجموعه بنای دیگری است که در 977-983ق/ 1569-1579م در اَدِرنه ساخته‌شد. سنان در سلیمیه نیز همۀ عناصر را برای نمایش چهره‌ای کاملاً عثمانی برای بنا به‌کارگرفت: مستطیل گستردۀ شبستان مسجد، که مساحتی به‌اندازۀ صحن دارد، محیط بر 8 ستون قطور است که، به واسطۀ لچکیها، گنبدِ بزرگ رومی را ــ که معماران رومی در روزگاری دورتر از ایران گرفته بودند ــ بر خود نگه داشته‌اند. این گنبد عثمانی در پیرامون خود دارای 5 نیم‌گنبد است. گنبدهایی کوچک‌تر، که بر فراز رواقها ساخته شده‌اند، بخشی از مجموعۀ گنبدهای گوناگون مسجد را تشکیل می‌دهند. در شبستان این مسجد نیز سکویی بلند، ویژۀ قاریان، قرار دارد که نمونۀ آن را در مساجد عثمانی و مملوکی می‌تـوان دید. بـرای کاشی‌کـاری مسجد، طبق معمول، از بهترین کاشی، یعنی کاشی ازنیق، بهره برده‌اند. 4 مناره با نوک مخروطی به ارتفاع اندکی بیش از 70 متر در گوشه‌های شبستان خودنمایی می‌کنند. در کنار محوطه‌ای بزرگ، که مسجد را در بر گرفته است، بازاری نیز وجود دارد (نک‍ : آسلاناپا، 223-225؛ ارزن، 80). 

1. مسجد سلیمانیه و بناهای وابسته به آن در استانبول (957-964ق/ 1550- 1557م)، نمونۀ معماری مساجد عثمانی.
2. تاج‌محل در آگرۀ هندوستان (1042- 1053ق/ 1632- 1643م). 
3. مسجد امام (شاه) اصفهان از دورۀ صفوی که در آن، محور میدان نقش‌جهان و محور قبله به‌شیوه‌ای ماهرانه ترکیب شده‌اند.
4. گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان (715-725ق/ 1315-1325م).
5. بناهای میدان ریگستان در سمرقند (سدۀ 9-11ق/ 15-17م): مدرسه‌های اُلُغ‌بیگ (چپ)، شیردَر (راست) و طلاکاری (روبه‌رو).
6. مسجد پادشاهی در لاهور پاکستان (1084ق/ 1673م).

ایران، دورۀ متأخر

مسجد امام (شاه) اصفهان را در حدود 1025-1040ق در عرض جنوبی میدان نقش جهان ساختند. اضلاع اصلی چهارگوش مسجد، به‌سبب مراعات قبله، با ضلع میدان زاویه‌ای می‌سازند. برای هماهنگی بصری شاهان پیرامون میدان، در ترکیب این زاویه با ضلع میدان مهارتی ویژه به‌کار برده‌اند. مسجد چهارایوانی است و افزون بر گنبدخانۀ بزرگ اصلی، دو شبستان در دو سوی آن و سپس دو مدرسۀ وسیع دارد. کم‌وبیش همۀ سطوح بنا پوشیده از کاشیهای ظریف معرق، بنّایی و به‌ویژه خشتی است. زمینۀ آبی تیرۀ کاشیها جلوه‌ای کبودفام بر ساختمان داده است. این مسجد پس از ساخته شدن، جامع نوِ اصفهان، در برابر جامع عتیق، به‌شمار آمد. معمار بنا علی‌اکبر اصفهانی بود و کتیبه‌های آن را محمدرضا امامی، علیرضا عباسی و هنرمندان دیگر نگاشتند (نک‍ : هنرفر، 427-430؛ دبا، 9/ 198-201). 
گنبد نخودی‌رنگ مسجد شیخ لطف‌الله، در سوی شرق میدان نقش جهان، بیننده را به دیدار بنایی کم‌نظیر می‌خوانَد. کهن‌ترین تاریخ یادشده در مسجد 1011ق/ 1602م، و معمار آن محمدرضا اصفهانی است. گنبد، محراب و دیگر سطوحْ از کاشی‌کاری معرق ارزشمندی برخوردارند. دالان بزرگ مسجد از ورودی میدان آغاز می‌شود، و با دور زدن زاویۀ شمالی شبستان، به ورودی آن می‌رسد. بنا سردابی نیز دارد. هنگامی که این مسجد و مدرسه‌اش را ساختند، شیخ لطف‌الله، از علمای جبل عامل، در آن به تدریس و برگزاری نماز پرداخت (نک‍ : واله، 439؛ گالدیری، «مسجد...»، 79). 
ساخت مدرسۀ چهار ایوانی مادرِ شاه یا مدرسۀ چهارباغ در 1116ق آغاز شده است. در کنار مدرسه کاروانسرای مادر شاه وجود دارد که بنای آن اکنون تبدیل به مهمان‌سرا شده است. صحن یا باغ مدرسه در احاطۀ حجره‌هایی با معماری آراسته‌تر از دیگر مدارس سنتی قرار دارد و گنبد، ایوان و دو گلدسته همچون نگینی برای این فضا به‌شمار می‌روند. شبستان مسجد امام سرمشق ساخت این شبستان بوده است. در هریک از چهارگوشۀ ساختمان ــ به اسلوب خراسانی ــ تالاری برپاست (هنرفر، 685 بب‍ ؛ نک‍ : هیلنبراند، 234-235). کتیبه‌های گوناگون مدرسه بر هویت اسلامی آن تأکید می‌بخشند. در این بنا هنوز کتیبۀ قرائت‌نشده وجود دارد. 

هندوستان

فرهنگ و هنر اسلامیِ هندوستان تنها از سدۀ 10ق بود که خود را نمایاند. نامدارترین اثر معماری مسلمانان در جهان تاج‌محل است. این بنا در آگره قرار دارد. تاج‌محل را به‌دستور شاه‌جهان، به‌عنوان مقبرۀ همسرش، ممتازمحل، ساختند (رسمی رایج نزد بزرگان آن دوران) و خود شاه را نیز در همین‌جا دفن کردند. استخر را برای بازتاب یافتن تصویر بنا سـاختـه‌اند. تصـویر سپید و گنبـد ـ گلدستـه‌ایِ تاج‌محل تشکیل می‌شود از گنبدی پیازی‌شکل بر فراز کانون بنا، و 4 گلدستۀ جدا از ساختمان، مانند گلدسته‌های عثمانی، که از نظر هندسی، با گنبد فاصله‌ای متوازن دارند. کتیبه‌های این آرامگاه را امانت‌خان شیرازی نگاشته است. جای‌جای آن به معرق سنگ و گاه گلهای برجستۀ سنگی آراسته است. مبنای غنا و تعادل بصری آرامگاه وجود تناسب هندسی ویژه در حجمهای تشکیل‌دهندۀ آن است (نک‍ : وُن، 479-482؛ کوک، 96-101). در شبه‌قارۀ هند، بناهای پرطمطراق دیگری وجود دارند که دل‌گشایی آنها وجهی برای قیاس با غنای هنری تاج‌محل به‌شمار نمی‌رود. یکی از این آثار، مسجد پادشاهی (پادشاهی‌مسجد) در لاهور پاکستان (1084ق) است. صحن این مسجد، که دیوارهایی سفید دارد، گسترده‌ترین صحن در سراسر جهان است که پیش از زمان معاصر، برای یک مسجد ساخته شده است (نک‍ : وُن، 472، تصویر؛ اَشِر، 367؛ بلر، «هنر...»، 283-284). 
آن سوی هندوستان، در شرق و جنوب شرقی آسیا، مسلمانان بناهایی دارند که شاید چون بدانها کمتر پرداخته شده است، برای پژوهشگران کمتر آشنا باشند. این بناها مربوط به دوره‌های متأخرند و بیشتر پیروِ معماری بومی. کارکرد اسلامی آنها در شمایل ویژه‌شان پوشیده است. به‌عنوان یک توصیف کلی از مساجد چین، می‌توان آنها را مجموعه‌هایی تشکیل‌شده از شبستانی با شیروانیِ مقعرِ چینی، صحن یا پردیس، بناهای جانبی، و مناره‌ای مانند پاگودا، و محصور در دیواری دانست که مدخلی جالب توجه نیز دارد. همچنین، مسجدهای جنوب شرق آسیا تشکیل شده‌اند از شبستانی طبقه‌طبقه و هرم‌مانند، پیوسته به رواقی پهن، که همراه با صحن، مناره و احیاناً بنایی جنبی، در دیواری محاط شده است. مساجد شهرهای گوانگ‌جو (کانتون)، هانگ‌جو، پکن و سنگاپور از شناخته‌شده‌ترینهای این مساجدند (نک‍ : شیائووِی، 209 ff.؛ اُ‘نیل، 225 ff.). 

نقاشی 

به‌رغم سرشار بودن قرآن مجید از فرهنگ انسانی، آرمانی، عرفانی و جز اینها تا سالیان دراز پس از ظهور اسلام، آثار نقاشی با این‌گونه درون‌مایه‌ها پدید نیامد. گذشته از این، شاید ازآنجاکه مسلمانان پیامبر خود را انسانی می‌دیدند با برترین صفات که به او وحی می‌شد و ابراز رموز اعجاب‌آور نمی‌کرد، برخلاف پیروان بودا و عیسى، چندان انگیزه‌ای برای ساختن شمایل او نیافتند (نک‍ : پاکباز، 584؛ اتینگهاوزن، 22). بدین‌سان، نگارگری کار خود را با وجهه‌ای زمینی، آن هم از نوع خاک‌آلود، آغاز کرد! نخستین نمونه‌هایی که از نقاشی در دورۀ اسلامی می‌شناسیم، نقاشیهای دیواری قصرهای بادیةالشام است. این آثار را معمولاً رومیان به خواست خلفای شادخوار ترسیم می‌کردند. بر دیوار کاخهای بین‌النهرین نیز نقاشی وجود داشت. به گفتۀ هرتسفلد، مادر معتز، خلیفۀ عباسی، تهیه‌کنندۀ دیوارنگاره‌های مستانۀ جوسق بود که بعدها به‌دستور مهتدی بر آنها گچ کشیدند. 
با آغاز نهضت نقل در انتهای سدۀ 2ق و موج تولید کتاب، مسلمانان کم‌کم تصویرسازی را برای کتاب آغاز کردند. کتابهای علمی و ادبی مصور شدند و زمینۀ اصلی تداوم هنر نقاشی تکوین یافت و پس از دهها سال، خود به تکوین مکتب بغداد در سده‌های 6-7ق انجامید. آثار این مکتب را می‌توان تنها آمیخته‌ای از نگارگری مانوی، رومی و جز آن دانست که خصلتی واقع‌گرایانه (رئالیستی) دارد. مفردات و معراج‌نامه نمونه‌هایی از کتابهایی فراوان‌اند که در این دوران مصور شده‌اند. می‌توان به‌سادگی تصور کرد که با افزایش رقابت فرهنگی قرطبه و قاهره در میانۀ دورۀ عباسی، هنر نقاشی در آن دو دیار نیز می‌بایست رشد و نمو می‌کرد. دستِ‌کم پیشینۀ کتاب‌سازی قبطیان مسیحی را نمی‌توان نادیده گرفت (نک‍ : لوروا، سراسر کتاب).