دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آزاد درخت | بخش علوم آزادْدِرَخت، درختی به بلندی 10 تا 15 متر با برگهای همیشه سبزِ تیره و گلهای خوشه‎ای بنفش خوشبو و میوه‎ای به حجم نخود، بیضوی، زردرنگ و تلخ و هسته‎ای کثیرالوجوه و سخت. نخستین‎بار ظاهراً در ایران شناخته شده و از این‎رو، نام فارسی آن با کمی دگرگونی1 در بسیاری جاها معروف گشته است: در برخی زبانهای اروپایی آن را یاس ...
آزاد مردیه | بخش ادبیات آزاد مَرْدِیّه (منسوب به آزادمردان)، ظاهراً جماعتی از شعوبیان که نسبت به دودمان پیامبر(ص) اظهار دشمنی می‎کرده‎اند. «آزادمرد» در لغت به معنی آزاده، حُرّ، جوانمرد، اصیل و صاحبِ نسبِ بلند، کریم و نبیل است (لغت‎نامۀ دهخدا) و «آزادمردی» خوی آزادمرد است. در کتابهای تاریخی نیز از چند شخص که «آزادمرد» نام داشته‎اند س...
آزادخان افغان | سید علی آل داوود آزادخانِ اَفْغان، شهرت آزادبیگ سلیمانِ خیلی غلیجایی (د 1195ق / 1781م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ افغانی و یکی از مدعیان حکومت ایران. وی در 1150ق / 1737م هنگام گشودن کابل به دست نادرشاه افشار، با گروهی به لشکر وی پیوست و به ایران آمد و تا وقتی که نادر زنده بود، سر بر فرمان وی داشت. پس از کشته شدن او علم استقلال برافر...
آزادوار | هادی عالم زاده آزادْوار، یا آزاذْوار یا اَزادْوار، یکی از آبادیهای دهستان پایین جوین، از بخش جغتای شهرستان سبزوار، از استان خراسان (سازمان برنامه و بودجه، 21 / 165). آزادوار در °56 و ´42 (فرهنگ آبادیهای کشور: ´39) طول شرقی و °36 و ´45 عرض شمالی در فاصلۀ یک کیلومتری شمال راه‎آهن تهران ـ مشهد، 5 کیلومتری ایستگاه آزادوَر، 40 ک...
آزادور |
آزادی شرق | بخش ادبیات آزادیِ شَرْق، نام دو نشریه با مشخصاتی به شرح زیر: 1. نشریه‎ای به مدیریت عبدالرحمن سیف آزاد که در رمضان 1339ق / مۀ 1921م در برلین بنیاد نهاده شد (آزادی شرق، س 1، شم‍ 1) و در سالهای 1339-1343ق / 1921-1924م، تا شمارۀ 32 در همین شهر و از آن پس در تهران، بیشتر ماهی یک‎بار، و به‌ندرت 2 بار در ماه چاپ می‎شد. پس از م...
آزر | محمدعلی مولوی آزَر، از اعلام قرآن (انعام / 6 / 74). بیشتر مفسران عامه به استناد همین آیه، آزر را پدر صلبی ابراهیم(ع) دانسته‎اند. در برابر، مورخانی که نام پدر ابراهیم را تارَخ یا تارَح یاد کرده‎اند، محتمل می‎شمارند که از این دو نام، یکی نام پدر ابراهیم و دیگری لقب او بوده است. کسانی نیز گفته‎اند که آزر در برخی زبانهای غیرعر...
آزف | هادی عالم زاده آزُف، یا آزوف، اَزوف، اَزَف، آزاق، اَزاق، اَزَق، آزوو، آزاقوف، بندری در استان رستوف، از جمهوری شوروی سوسیالیستی روسیه، واقع در جنوب شرقی بخش اروپایی روسیه، بر کرانۀ چپ دلتای وسیع رود دُن، در 7 کیلومتری شرق خلیج تاگانروگ (از دریای آزف) و 25 کیلومتری جنوب غربی شهر روستوف. با °39 و ´25 طول شرقی و °47 و‌´7 عرض شم...
آزک |
آس، ده مورد | علی رفیعی آس، یا دِهْ مُورْد، دهی از دهستان آبادۀ طَشْک واقع در بخش آبادۀ طشک از شهرستان نیریز استان فارس، در شمال دریاچۀ بختگان و جنوب کوه روشن، در فاصلۀ 84 کیلومتری شهرستان نیریز و 10 کیلومتری جادۀ اصلی نیریز به آبادۀ طشک، با 244 خانوار و 1231 مفر جمعیت (فرهنگ آبادیهای کشور، 23 / 146) و 1750 متر ارتفاع و °54 و ´1 طول...
آستارا | منوچهر ستوده آسْتارا، شهری کوچک در ساحل غربی دریای خزر و در شمالی‎ترین نقطۀ استان گیلان و آخرین نقطۀ مرزی ایران و شوروی، مرکز شهرستان آستارا (ه‍ م) و تابع استان گیلان با 908‘25 نفر جمعیت (سرشماری 1356ش) و °48 و ´51 و ´´35 طول شرقی و °38 و ´26 و ´´25 عرض شمالی. این شهر از نظر جغرافیایی بر سر سه راه قرار گرفته است: راه جنوب...
آستارا | منوچهر ستوده آسْتارا، شهرستانی در غرب دریای خزر و در شمالی‎ترین نقطۀ استان گیلان که مرکز آن آستاراست. آستارا به موجب قانون تقسیمات کشوری سال 1316ش بخش شهرستان اردبیل بود، در مهر 1337ش تابع آذربایجان شرقی شد و از خرداد 1339ش جزو استان گیلان گردید. جمعیت آن براساس سرشماری 1355ش، 35945 نفر بوده و طبق برآورد 1363ش به 43864 نف...
آستاراخان | عنایت الله رضا آسْتاراخان، مرکز شهرستانی به همین نام که در دو سوی مصب رود ولگا واقع شده و بخشی از مناطق جنوبی جمهوری شوروی فدراتیو روسیه است. وجه تسمیه: روسها این شهر را آستراخان می‎نامند. نخستین آگاهی دربارۀ آستاراخان مربوط به سدۀ 7ق / 13م است که کوچ‎نشینان تاتار آن را به صورت هشترخان یا حاجی‎طرخان (ترخان) و نامهایی از این...
آستان قدس رضوی | صادق سجادی آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی، حرم مطهر امام‎رضا(ع) و مجموعۀ بیوتات وابسته به آن و موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر مقدس مشهد واقع است. زمینۀ تاریخی: مرقد مطهر حضرت علی‎بن موسی‎الرضا(ع) (148 یا 151-203ق / 765 یا 768- 718م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک ام...
آستانه |
آستانه حضرت عبدالعظیم | صادق سجادی آسْتانۀ حَضْرَتِ عَبْدُالْعَظیم، عنوانی که بر مرقد حضرت عبدالعظیم ‎بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبى(ع) و بناهای وابسته و پیوسته به آن در شهر ری اطلاق می‎شود. زمینۀ تاریخی ابوالقاسم عبدالعظیم ‎بن عبدالله‎بن علی ‎بن حسن ‎بن زید بن حسن ‎بن علی ‎بن ابی ‎طالب(ع) در روزگار امام هادی(ع) به قصد زیارت مرقد امام رض...
آستانه حضرت معصومه | صادق سجادی فاطمه(ع)، (د 201ق / 816 م) دختر امام موسى‎کاظم(ع) (128-183ق / 745-799م) است. در باب علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار‌نظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‎قویونلو (سدۀ 9ق / 15م) فقط می‎توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. وی در 201ق / 816 م، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) ب...
آسترخان |
آستیا |
آسفی | عباس زریاب خویی آسَفی، یا اَسَفی، اَسْفی (به فرانسه و انگلیسی سَفی، به پرتغالی سَفیم)، شهری بندری در ساحل اقیانوس اطلس در مراکش واقع در چند کیلومتری جنوب کاپ کنتین. دارای 000‘129 نفر جمعیت (سرشماری، 1971م). اکنون دومین بندر مهم مراکش است. فسفات استخراج شده از «یوسفیه» (لوئی ـ ژانتیلِ پیشین) از این بندر صادر می‎شود. آسفی مرکز...
آسمان هشتم | سید علی آل داوود آسْمانِ هَشْتُم، یکی از مثنویهای پنجگانۀ میرمحمدامین شهرستانی، متخلص به روح‎الامین و امین، و مشهور به میرجمله (981-1047ق / 1573-1637م). این مثنوی به نامهای فلکِ‎البروج، بهرام‎نامه و هفت گنبد بهرام نیز خوانده شده و در بعضی از فهرستها به این اسامی از آن یاد شده است. روح‎الامین این مثنوی را در 1021ق / 1612م به ت...
آسوده شیرازی | بخش ادبیات آسودۀ شیرازی، آقامحمدمهدی فرزند حاج‎حیدرعلی (1265-1320ق / 1848-1920م)، شاعر و ادیب ایرانی. آسوده تخلص شعری او بود که به همان شهرت یافت. وی در شیراز به دنیا آمد، (فرصت، 353). پدرش بازرگان بود، اما خود او به حکم ذوق و گرایش فکری، به شاعری روی آورد و به تحصیل علوم ادبی و حکمت و ریاضیات پرداخت و در فنون شاعری چون...
آسوریان | مسعود جلالی مقدم آسوریان، یکی از گروههای قومی ساکن در ایران و برخی کشورهای دیگر که هویت، فرهنگ و تاریخ مختص به خود دارند. جمعیت آسوریان جهان را بین 000‘300 تا حدود یک میلیون نفر تخمین زده‎اند که در ایران، عراق، ترکیه، سوریه، اردن، لبنان، ایالات متحدۀ امریکا، اتحاد جماهیر شوروی و برخی از کشورهای اروپایی زندگی می‎کنند (دایرةالم...
آسک | بخش جغرافیا آسَک، یا اَسَک، نام منطقه‎ای شامل چند روستا و یک شهر باستانی (ابودلف، 90) نزدیک ارجان از نواحی اهواز (یاقوت، 1 / 53) و در مسیر یکی از 2 راه اصلی خوزستان به عراق (اصطخری، 94) که امروزه ویرانه‎های آن در شمال غربی زیدان کنونی، در دامنۀ کوه، سمت شمال گُرْگُری و غوله و در 4 فرسنگی خلف‎آباد (شوشتری، 190) برجاست. ظا...
آسی | محمد آصف فکرت آسی، زبانی از خانوادۀ زبانهای هند و اروپایی و متعلق به شاخۀ سکائی از زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروز در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است (میه، 62؛ یارشاطر...
آسیا | عباس سعیدی آسیا، وسیع‌ترین و پرجمعیت‌ترین قارّۀ زمین، با وسعتی قریب 44 میلیون كم‍2، یعنی ــ از كل سطح زمین و بیش از722‘2 میلیون نفر جمعیت (1982م)، واقع در نیمكرۀ شمالی، از نزدیكی خط استوا تا نزدیكی قطب شمال؛ شمالی‌ترین حد این قاره، شبه‌جزیره تایمیر با °77 و‌´40 عرض در اقیانوس منجمد شمالی و جنوبی‌ترین نقطۀ آن، رأس شبه‌جز...
آسیای مرکزی، نام | عنایت الله رضا آسیایِ مَرْکَزی، نام و اصطلاحی مسبوق‌به‌سابقه که در نوشته‌های جهانگردان و سیاحان در زبانهای انگلیسی و فرانسوی به صورتهای «آسیای بالا» و «آسیای داخلی» آمده، و هدف از آن مشخص‌کردن بخشهای مرکزی قارۀ آسیا بدون توجه به مرزبندیهای
آسیه، بنی اسرائیل | محمدعلی مولوی آسیه، از زنان بنی‌اسرائیل، همسر رامْسِس دوم (حكومت: 1304- 1237ق‌م)، فرعون مصر در روزگار حضرت موسى(ع). در قرآن كریم 2 بار از این بانو، بدون ذكر نام، یاد شده است. یك‌بار در شرح برگرفته شدن موسى(ع) از نیل (قصص 28 / 9) و بار دیگر به هنگامی كه وی از خداوند می‌خواهد او را از فرعون و قوم ستمكارش نجات بخشد و بهشت را ...
آسیه، دختر جارالله | علی رفیعی آسیه، دختر جارالله ‌بن صالح‌ بن احمد بن عبدالكریم (796-873 ق / 1394-1464م) معروف به بنت جارالله، دانشمند، محدثِ اهل تسنن، مكی و از زنان فاضل و پرهیزگار. وی در رجب 796ق / مۀ 1394م در مكۀ معظمه زاده شد و در همان‌جا به فراگیری دانش به‌ویژه علم حدیث پرداخت و در حدیث از دانشمندان و محدثانی چون: محمد بن محمد سخاوی،...
آشب، دژ | علی رفیعی آشِب، از دژهای بزرگ و مستحكم ناحیۀ هَكّارِیّه در شمال شهر موصل (عراق) و محل سكونت كردهای هكّاری. این دژ كه به استحكام و استواری شهرت داشت، در 23 رمضان 537 ق / 11 آوریل 1142م به دست اتابك عمادالدین زنگی بن آق‌سنقر (د 541 ق / 1146م) تسخیر گردید (ابن‌قلانسی، 227؛ ابن‌عدیم، 2 / 276) و به دستور او ویران گشت و در ك...
آشب، منطقه | علی رفیعی آشَب، منطقه‌ای سردسیر در طالقانِ ری كه به نوشتۀ یاقوت برفهای سنگین در آنجا می‌باریده است. به گفتۀ ابن‌اثیر فضل ‌بن یحیى برمكی (د 187ق / 802 م) كه از جانب هارون‌الرشید به حكومت گرگان و طبرستان منصوب شد، برای سركوبی قیام یحیی‌ بن عبدالله ‌بن حسن علوی در دیلمان، در این منطقه فرود آمد و از آنجا با یحیی‌ بن عبدالل...
آشباخ | مجدالدین کیوانی آشباخ، یوزف ریترفون، (1801-1882)، محقق و مورخ آلمانی و یکی از متخصصان تاریخ اسلام در اسپانیا. زندگی: آشباخ در هوخست آلمان متولد شد. تحصیلاتش را در هایدلبرگ با فلسفه و الٰهیات آغاز کرد، ولی پس از چندی به تاریخ روی آورد. در 1842م به استادی کرسی تاریخ در دانشگاه بُن ‎آلمان، منصوب شد. در 1853م مسئولیت همین کرسی ر...
آشپزی |
آشتیان، شهرستان | هادی عالم زاده آشتیان، کوچک‌ترین شهرستان استان مرکزی ایران، واقع در مرکز جغرافیایی استان میان مدارات‌°34 و ´22، و‌°34 و‌´34 شمالی و نصف‎النهارات‌°49 و´‌48 و‌°50 و‌´16 شرقی (نقشۀ عملیات مشترک، قم) با 1920 کم‍2 وسعت و 20718 نفر جمعیت (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج مقدماتی کل کشور، 4). این شهرستان از شمال و غرب به شهرستان ت...
آشتیانی | احمد تفضلی آشْتیانی، لهجه، در طبقه‎بندی لهجه‎های ایرانی، آشتیانی از زمرۀ لهجه‎های مرکزی ایران به شمار می‎آید و با لهجه‎های وَفْسی و آمُره‎ای (ه‍ م‌م) قرابت دارد. در 1335ش این لهجه در 7 محله از بخش غربی آشتیان متداول بود و تنها روستاییانی که بیش از 40 سال داشتند و در آن زمان تعداد آنان بیش از 500‘1 تن نبود، بدان سخن می‎گ...
آشتیانی | مجدالدین کیوانی آشْتیانی، میرزا احمد (1300-1395ق / 1882-1975م)، فقیه و فیلسوف شیعی امامی، چهارمین و کوچکترین فرزند میرزاحسن مجتهد آشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار و شارح آثار شیخ‎مرتضى انصاری. پس از پایان تحصیل مقدمات عربی و ادبیات فارسی، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد ا...
آشتیانی | بخش معارف آشتیانی، میرزا مهدی (1306-1372ق / 1888-1952م)، حکیم، عارف و دانشمند شیعی ایرانی. در تهران زاده شد. پدر او میرزاجعفر برادرزاده و داماد حاج‎‎‎‎میرزا محمدحسن آشتیانی (د 1319ق / 1901م) ملقب به «میرزا کوچک»، از عالمان بزرگ تهران بود. میرزامهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. پس از فراگیری قرآن و مقدمات ع...
آشتیانی | محمدحسن سمسار آشْتیانی، اسماعیل (1310ق-1349ش/1892-1970م)، نگارگر، شاعر و ادیب معاصر ایرانی، در یک خانوادۀ روحانی در تهران زاده شد. پدر او شیخ‎مرتضى و نیایش میرزاحسن آشتیانی از مبارزان نام‌آور جنبش تنباکو بود. وی آموزش خود را در مدرسه‎های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید. دلبستگی به نگارگری و استعداد در آن، از کودکی در وی ...
آشجی زاده |
آشفته ایروانی | جعفر شعار آشُفْتۀ ایرَوانی، کلب حسین‎بیگ (نیمۀ دوم سدۀ 13ق / 19م)، شاعر ایرانی. وی اصلاً از ایروان و عمّش حاج ملامحمد، شیخ‎الاسلام آن شهر بود. در جوانی به تهران آمد و از ملازمان خدمت ظلّ‎السّلطان علیشاه پسر فتحعلی‎شاه گردید. آشفته از اهل دانش و به تاریخ سلاطین آشنا بود. شاملوی خراسانی که از معاصران اوست، او را نیک‎سرشت...
آشفته تهرانی | علی رفیعی آشُفْتۀ تِهْرانی (عصار)، محمد بن محمود‎ حسینی لواسانی تهرانی معروف به «عصار» (1264-1356ق / 1848-1937م)، حکیم، متکلم، فقیه، اصولی، شاعر و مفسر شیعی ایرانی که در تهران و مشهد می‎زیسته است. وی نخست «ناظم» تخلص داشته و سپس آن را به «آشفتۀ تهرانی» و در اواخر به «عصار» تغییر داده است (آقابزرگ، 9 / 724، 24 / 5). خان...
آشفته شیرازی | بخش ادبیات آشُفْتۀ شیرازی، محمدکاظم (1200- 1288ق / 1785-1871م)، شاعر و صاحب‌منصب دیوانی عصر قاجار. او فرزند آقامحمدجعفر کدخدا بود و در خانواده‎ای سرشناس و متمکن در شیراز به دنیا آمد. در اوان جوانی علم عروض و محاسبات دفتری را فرا گرفت و با ادب پارسی و عربی آشنا شد. او خط نستعلیق و شکسته را خوش می‎نوشت. این ویژگیها و نیز ...
آشوب آخرالزمان | سید علی آل داوود آشوبِ آخِرُالزَّمان، رسانۀ تاریخی مختصری پیرامون حوادث دوران مشروطیت در خراسان، نوشتۀ شیخ‎حسین اولیای بافقی (زنده در 1330ق / 1912م). نویسنده در این رساله که آن را در همین سال خطاب به یکی از بزرگان معاصرش نگاشته، به شرح رویدادهای روزگار استبداد صغیر و جنگ رشیدالسلطان و ارشدالدوله پرداخته است. وی پس از مقدمه‎ای...
آشوب نامه | بخش ادبیات آشوبْ‎نامه، مجموعه‎ای است به فارسی، با نثری رنگین و آمیخته به نظم از طغرای مشهدی، شاعر سدۀ 11ق / 17م. این اثر که به نامهای آشوب‎نامه، هفت‎آشوب (اهداییِ مشکوٰة، 199-200) و شهر‌آشوب (ایوانف، 23-25) خوانده شده است. مجموعۀ 7 دیباچه‎ای است که طغرا بر 7 مثنوی سبعۀ سیارۀ زلالی خوانساری (سدۀ 11ق / 17م) نوشته و شامل ی...
آصف الدوله | بخش تاریخ آصِفُ‎الدَّوله، عبدالوهاب بن محمد جعفرخان بن بَدِرْخان (1242-1304ق / 1826-1887م)، سیاست‌پیشۀ روزگار ناصرالدین‎شاه قاجار. جد او بدرخان در زمان کریم‎خان وکیل‎الرعایا، رئیس جبه خانۀ شیراز بود. چون در 1206ق / 1791م شیراز توسط آقامحمدخان تسخیر شد، بدرخان به اطاعت شاه قاجار درآمد و تا پایان عمر در مقام خود باقی مان...
آصف الدوله | بخش تاریخ آصِفُ‎الدّوله، محمدیحییٰ علیخان بهادر، فرمانروای اَوَدْهْ (1188-1212ق / 1774-1797م) و از شخصیتهای سیاسی و فرهنگی هند در سدۀ 12ق / 18م، چهارمین نواب از حکام شیعی «نواب اَوَدْهْ» یابنی میرزا ناصر (1133-1273ق / 1721-1856م) که در پی تضعیف حکومت مرکزی سلاطین مغول هند، در زمان محمدامین نواب برهان‎الملک سیدسعادت‎خان...
آصف الدوله | بخش تاریخ آصِفُ‎الدَّوله، حاج محمدقلی‎خان (د 1292ق / 1875م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری از عهد فتحعلی‎شاه تا دورۀ ناصرالدین شاه. وی از پسران الٰلّهیارخان آصف‎الدوله (ه‍ م) بود. در دورۀ دوم جنگهای ایران و روس، فرماندهی افواج عبدالملکی و مافی و خواجه‌وند را برعهده داشت و پس از آن در دستگاه طاووس خانم زن سوگلی فتحعل...
آصف الدوله | بخش تاریخ آصِفُ‎الدّوله، حاج غلامرضاخان شاهسون اینانلو، فرزند حاج حسین‎خان شهاب‎الملک (د 1327ق / 1909م) سپاهی و سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری. در سال 1291ق / 1874م حاج حسین‎خان لقب نظام‎الدوله گرفت و لقب شهاب‎الملک به فرزندش رسید و از این پس او نیز وارد مشاغل نظامی شد. بعد از فوت نظام‎الدوله، شهاب‎الملک جوان، از سوی ناصرالد...
آصف اللغات | بخش ادبیات آصَفُ‎اللُّغات، کتابی در لغت فارسی و اردو، نوشتۀ نوّاب عزیز جنگ، خان‎بهادر شمس‎العلماء‎ احمد ‎عبدالعزیز نایطی، متخلص به «ولا»، که در فاصلۀ سالهای 1325-1340ق / 1906-1921م، به نام نظام‎الدوله نظام‎الملک آصف‎جاه تصنیف و در مؤسسۀ عزیز‎المطابع حیدرآباد دکن تا جلد هفدهم در 200‘10 صفحه، چاپ شده است. کار مصنف با مرگ ...
آصف بن برخیا | مجدالدین کیوانی آصَفِ بْنِ ‎بَرْخِیا (در عبری، آساف ‎بن ‎برخیا)، وزیر یا کاتب یا ندیم حضرت سلیمان. تقریباً در همۀ روایات و داستانهایی که ضمن آنها از این شخصیت نیمه تاریخی ـ نیمه افسانه‎ای یادی به میان آمده، به آیۀ 40 از سورۀ 27 (نمل) اشاره شده است: سلیمان از یاران پیرامون خویش خواست که پیش از وارد شدن ملکۀ سبا تخت او را در پ...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام