آصف الدوله

آصِفُ‎الدَّوله، حاج محمدقلی‎خان (د 1292ق / 1875م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری از عهد فتحعلی‎شاه تا دورۀ ناصرالدین شاه. وی از پسران الٰلّهیارخان آصف‎الدوله (ه‍ م) بود. در دورۀ دوم جنگهای ایران و روس، فرماندهی افواج عبدالملکی و مافی و خواجه‌وند را برعهده داشت و پس از آن در دستگاه طاووس خانم زن سوگلی فتحعلی‎شاه موسوم به تاج‎الدوله، خدمت کرد و با شاه بسیار نزدیک شد چنان‌که هنگام درگذشت او در اصفهان، در کنارش بود. فتحعلی‎شاه دختر سی‎ام خود مُرَصَّع خانم را به وی تزویج کرد و بدین ترتیب محمدقلی‎خان با پدر خود باجناق گردید. محمدقلی‎خان که در دربار فتحعلی‎شاه ایشیک آقاسی (رئیس تشریفات سلطنتی) بود، در زمان محمدشاه نیز در همین مقام باقی ماند و در دسته‌بندیهای درباریان و توطئه‎های آنان، به سود بهمن‎میرزا برادر محمدشاه (که از مادری دَوَلّو بود)، در برابر ناصرالدین میرزا (که از مادری قوانلو بود) شرکت جست و در مسألۀ ولایت عهد وی شرکت مستقیم داشت؛ اما زمانی که فتنۀ برادرش حسن‎خان سالار را در خراسان بالا گرفت (سرکوبی در 1266ق / 1850م)، محمدقلی‎خان از شاه اجازه خواست به مراغه، نزد عموی خویش فتحعلی خان بیگلربیگی (پسر چهارم میرزا ‎محمدخان قاجار دولو، بیگلربیگی تهران، مشهور به تاجبخش) که با الٰلّهیارخان آصف‎الدوله رابطۀ خوبی نداشت برود تا در مظان اتهام نباشد. محمدشاه با پیشنهاد وی موافقت کرد، اما پس از چندی محمدقلی‎خان فرصتی یافته خود را به پدرش رساند که به حال تبعید در عتبات به‌سر می‎برد. سرانجام در 1282ق / 1865م از عنایت ناصرالدین‎شاه برخوردار گشت و به ندیمی او پذیرفته شد. سال بعد به وزارت عدلیه که مقامی بی‎محتوا و بیشتر تشریفاتی بود منصوب گردید، یعنی «صندوق عدالت» به او سپرده شد. در 1286ق / 1869م که ظل‎السلطان در بیست سالگی والی فارس شد، آصف‎الدوله به وزارت و پیشکاری او انتخاب گردید، لیکن به دنبال آشوبهای آن دیار، پس از 2 سال به تهران احضار گردید و در 1290ق / 1873م مجدداً به وزارت عدلیه منصوب شد. ناصرالدین‎شاه در بازگشت از نخستین سفر اروپا، در رشت، به دنبال پیش‌آمدهایی که در تهران رخ داده بود، میرزاحسین‎خان سپهسالار را از صدارت معزول کرد و به محض رسیدن به پایتخت تشکیلات جدیدی به وجود آورد و آصف‎الدوله را نیز از مقام خود برکنار ساخت. 
محمدقلی‎خان آصف‎الدوله به صراحت لهجه و تندزبانی شهرت داشت و از رجال راست‌کردار عصر ناصری شمرده می‎شد.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش، ص 22؛ همو، منتظم ناصری، تهران، 1300ق، 3 / 327؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، زوّار، 1347-1353ش، 3 / 467-468؛ سعادت نوری، حسین، «آصف‎الدوله‎ها»، یغما، س 15، شمـ 8 (آبان 1341ش)، صص 379-383، 423، 427، 462-467؛ عضدالدوله، احمدمیرزا، تاریخ عضدی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، 1355ش، صص 75-77، 243-244، 320؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوّار، 1343ش، 1 / 105؛ معیّرالممالک، دوستعلی‎خان، رجال عصر ناصری، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361ش، صص 265-266. 

بخش تاریخ