آسی

آسی، زبانی از خانوادۀ زبانهای هند و اروپایی و متعلق به شاخۀ سکائی از زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروز در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است (میه، 62؛ یارشاطر، 20).
نیاکان آسها را در قرون وسطى «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرْمَت» نامیده‎اند. این زبان اکنون زبان آسهای اُسِتّیای شمالی (در فدراسیون روسیه) و اُسِتّیای جنوبی (در گرجستان شوروی) است. به‌علاوه در برخی نقاط دیگر چون کابارده بالکار و استاوْروپول نیز عده‎ای به زبان آسی تکلم می‎کنند. سرزمین آسی‎زبانان در دو سوی سلسله جبال قفقاز واقع شده است. زبان آسی در اصل یک زبان ایرانی است، ولی به سبب تأثیر زبان مردم قفقاز تغییراتی در آن روی داده و از این جهت آن را یک زبان دوجنبه‎ای و شامل عناصر ایرانی و غیرایرانی می‎دانند (عیسایف، 66, 67؛ ژیرکوف، 637). بیرونی در مقدمۀ تحدید نهایات الاماکن می‎نویسد که زبان قوم آلان و آس آمیخته‎ای از خوارزمی و بجناکی است (ص 21).
زبان آسی در عین حال از تأثیر زبان فارسی به دور مانده، ولی بسیاری از ویژگیهای زبانهای باستانی ایران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیشوندهای متعدد برای افعال و غیره) را نگهداشته است.
زبان آسی دارای 2 لهجه است: لهجۀ ایرون در شرق و لهجۀ دیگور در غرب. لهجۀ ایرون در بخش وسیعی گسترش یافته و 75 درصد آسها به آن لهجه تکلم می‎کنند و مبنای زبان ادبی آسی است. ایرون یک لهجۀ فرعی نیز دارد که «توالی» خوانده می‎شود (ارانسکی، 303 .(لهجۀ دیگور که در بخش غربی و امتداد رودخانه‎های اوروخ و اورسدن رواج دارد، یک لهجۀ مهجور است ولی ویژگیهای مراحل قدیمی این زبان را بیشتر در خود حفظ کرده است (هیستینگز).
در آواشناسی این زبان 7 مصوت و 28 صامت وجود دارد، و اسم و فعل در آن صرف می‎شوند. اسمها مفرد و جمع و نکره و معرفه دارند و در 9 حالت صرف می‎شوند. اعداد در زبان آسی دارای 4 طبقه‎اند: وصفی، ترتیبی، توزیعی و کسری (قس: ابوالقاسمی، 10 به بعد).
کهن‎ترین اثر مکتوب زبان آسی سنگ‌نبشتۀ زِلِنچوک است که به 941م تعلق دارد. این نوشته که سنگ قبری در 21 سطر و به خط یونانی است در 1888م در کرانۀ راست رودخانۀ زلنچوک، یعنی در سرزمین باستانی آلانها، کشف شده است. اما رسم نگارش این زبان به خط یونانی بر اثر عوامل مختلف تاریخی از جمله هجوم تاتارها از میان رفته است (عیسایف، 67). زبان آسی روزگاری به خط فارسی (عربی) نیز کتابت می‎شده است (اینترنشنال).
خط آسی در 1798م توسط مبلغان مسیحی براساس خط کلیسایی اسلاوی ساخته شد. در 1844م آندره شِگْرِن (1794-1855م) الفبایی بر پایۀ خط سیریلیِ غیردینی وضع کرد، و سپس، و. میللر خطی بر مبنای الفبای لاتین برای زبان آسی طرح نمود (اُرانسکی، 303-304؛ ابوالقاسمی، 5). از 1923م تا 1938م برای زبان آسی شمالی و جنوبی از الفبایی که براساس خط لاتین طرح‎ریزی شده بود استفاده می‎شد.
در 1938م خط جدیدی براساس الفبای روسی برای زبان آسی وضع شد، که تاکنون معمول و مورد استفاده است. گرچه در سده‎های 18 و 19 کسانی بوده‎اند که به زبان آسی شعر می‎گفته‎اند، لکن کُستا ختاگوروف (1859-1906م) شاعر ملی و بنیان‎گذار ادبیات آسی به‌شمار می‎رود، و سروده‎های او در ترقی و تکامل این زبان سهم مهمی داشته است. داستانهای مربوط به قهرمانان «نَرت» از ادبیات ملی این زبان است که اکنون ضبط شده و به صورت مکتوب موجود است و در ادبیات آسی اهمیت خاص دارد.
بر طبق آمار 1977م از جمله 039‘488 نفر آس، 589‘432 نفر زبان آسی، 546‘26 نفر زبان روسی و 904‘28 نفر زبانهای دیگر را زبان مادری‎شان می‎دانند.

مآخذ

ابوالقاسمی، محسن، زبان آسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش (جمـ)؛ ارانسکی، ای، ام، مقدمۀ فقه‎اللغۀ ایرانی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، پیام؛ اینترنشنال؛ بریتانیکا؛ بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، ترجمۀ احمد آرام، دانشگاه تهران، 1352ش؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ ژیرکوف، «زبانهای شمال قفقاز»، آینده، س 2، شمـ 10 (بهمن 1306ش)، صص 632- 638، 744-747؛ یارشاطر، احسان، «زبانها و لهجه‎های ایرانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، س 5، شمـ 1، 2 (مهر و دی 1336ش)، صص 11- 48؛ هیستینگز، ذیل Ossetic Religion؛ نیز:

Isayev ,M.I., National languages in the USSR, 1977, PP.66-68i Millet, A., Introduction á l étude Comparative des langues Indo- Européennes, the Univer sity of Alabama 1964, P.62.

محمدآصف فکرت