آزادوار

آزادْوار، یا آزاذْوار یا اَزادْوار، یکی از آبادیهای دهستان پایین جوین، از بخش جغتای شهرستان سبزوار، از استان خراسان (سازمان برنامه و بودجه، 21 / 165). آزادوار در °56 و ´42 (فرهنگ آبادیهای کشور: ´39) طول شرقی و °36 و ´45 عرض شمالی در فاصلۀ یک کیلومتری شمال راه‎آهن تهران ـ مشهد، 5 کیلومتری ایستگاه آزادوَر، 40 کیلومتری بخش جغتای و 150 کیلومتری شهر سبزوار واقع است و از شمال به کوه مراد، از شرق به جلیل‎آباد و ایستگاه راه‎آهن آزادوَر، از جنوب به کوه درخت بید و از غرب به عبدل‎آباد محدود می‎شود. این آبادی و ایستگاه آزادور و آبادیهای مجاور آنها در دره‎ای شرقی غربی به عرض تقریبی 7 تا 12 کمـ ، میان کوههای ساتیل‎موش (به ارتفاع 1213 متر) و مراد (به ارتفاع 1265 متر) در شمال و کوههای کمرسرخ، درخت بید و قره‎چشمه (به ارتفاع 1575 متر) در جنوب واقع شده‎اند. رودخانۀ جوین (کالِ شور) در شمال این دره و زمینهای زراعتی آبادیهای واقع در آن و در جنوب کوههای ساتیل‎موش و مراد و به موازات آنها، از شرق به غرب، جریان دارد و یک رشته قنات که از دامنۀ کوه مراد، از شمال غربی به جنوب شرقی جاری است، از آزادوار می‎گذرد (سازمان جغرافیایی کشور، نقشۀ عملیات مشترک؛ جهادسازندگی، فرهنگ اجتماعی، 203؛ همان، فرهنگ اقتصادی، 203). 

سابقۀ تاریخی

به گفتۀ بلاذری (د 279ق / 892 م) در 28 یا به قولی 29ق /  649 یا 650م عثمان بن عفان ولایت بصره به عبدالله بن عامربن کُریز داد. عبدالله خود به جنگ خراسان شد. در خراسان ابوسالم یزید بن یزید جرشی را به فتح نیشابور گسیل کرد. ابوسالم پس از گشودن نیشابور جوین را نیز گشود و بردۀ بسیارگرفت (صص 158- 159، قس: یعقوبی، 2 /  59). حاکم نیشابوری (د 405ق /  1058م) «به نقل صحیح از ثقات» می‎نویسد: «عبدالله بن عامر سرعت نمود و سعی فرمود و عن‎قریب به آزادوار جوین نزول کرد» (ص 125) و گردیزی در حدود 442ق / 1050م نوشته است: «بعضی گویند ]ابن عامر[ به قومس آمد و پس به گویان ](جوین)[ آمد و آنجا مقام کرد و ]از[ آنجا به آزادوار آمد و صلح کرد و ... به نیشابور آمد ... اندرسنۀ تسع و عشرین» (ص 227). 
متون تاریخی و جغرافیایی تا پیش از یورش مغول و ویران شدن نیشابور و توابع آن (618ق / 1221م) خبر از آبادانی بسیار آزادوار می‎دهند: اصطخری و ابن‎حوقل از آزادوار به عنوان یکی از شهرهای نیشابور چون بوزجان، زوزَن، ترشیز و سبزوار یاد می‎کنند (مسالک‎الممالک، 257، صورة‎الارض، 16). مقدسی (نیمۀ دوم سدۀ 4ق / 10م) نیز آزادوار را «شهرِ» گویان (مرکز جوین) می‎خواند و آن را آباد و پرجمعیت و حاصلخیز توصیف می‎کند (ص 465)، و حدودالعالم آن را «شهرکی» توصیف می‎کند «در بیابان با نعمت بسیار و بر راه گرگان» (ص 89). جوینی می‎نویسد که جد پدرش در 588 ق / 1192م در این قصبه به خدمت سلطان تکش خوارزمشاه رسید (2 /  28). یاقوت که خود این «شهرک» را دیده است می‎نویسد: آزادوار قصبۀ کورۀ جوین، از اعمال نیشابور و نخستین بخش این کوره از سوی ری است؛ و زمانی که من آن را دیدم، آباد و پرجمعیت و دارای بازار و مساجد بود و در بیرون آن یکی از بازرگانان رهگذر کاروانسرایی بزرگ ساخته است (معجم‎البلدان، 1 / 230-231). 
بنابر اطلاعاتی که از این مآخذ به دست می‎آید می‎توان احتمال داد که شهرت و اهمیت آزادوار در این دوران بیشتر به سبب واقع شدن آن بر سر راه ارتباطی ری، خراسان و گرگان بوده است. لسترنج از دو راه ارتباطی بسطام (در ایالت قومس) و نیشابور سخن می‎گوید: یکی راهِ نزدیکترِ چاپاری در امتداد کویر که از سبزوار می‎گذشت، دیگری راهِ دورتر کاروان‎رو که دشت جوین و آبادیهای آن، ازجمله آزادوار، در مسیر آن بود (ص 417؛ نک‍ : مؤیدثابتی، 220). از منابع کهن و نیز مطالعات جدید برمی‎آید که راه دوم باید همان راه ابریشم باشد که از آزادوار نیز می‎گذشته است (ناصرخسرو، صص 3-4؛ حکمت، 1457). با اینکه پس از یورش مغول آزادوار همچنان موقعیت ارتباطی خود را داشته است (گابریل، 295)، ولی تا مدتها آبادانی پیشین را باز نیافت. مستوفی در 740ق /  1339م از آن به‌عنوان «دیه آزادوار» یاد می‎کند (ص 174). با این‌همه بایست در دورۀ صفوی جایی نسبتاً آبادان بوده باشد، زیرا نام آن در کنار حاکم‎نشینهای دیگری چون ابیورد، نسا، اسفراین و تربت آمده و مبلغ مالیات پرداختی آن به «بیگلربیگی مشهد مقدس» 139 تومان و 530‘ 3 دینار بوده است (باستانی پاریزی، 193). به نظر نمی‎رسد که آزادوار در دورۀ قاجار از آبادی و اهمیت برخوردار بوده باشد و آنچه اعتمادالسلطنه دربارۀ آن نوشته است (ص 26)، چیزی جز ترجمۀ مطالب یاقوت (د 626 ق / 1229م) در ذیل آزادوار نیست (نک‍ : معجم‎البلدان، 1 / 230-231). 
شخصیتها و دانشمندان مشهوری از این سرزمین برخاسته‎اند: 1. ابوعبدالله محمد بن حفص بن محمد بن یزید شعرانی آزادواری، شیخ ثقه (د 313ق / 925م)؛ 2. ابراهیم بن عبدالرحمن بن سهل آزادواری (سدۀ 4ق / 10م)؛ 3. ابوموسى هارون بن محمد آزادواری جوینی، ادیب و فقیه (زنده تا 310ق / 922م)، (سمعانی، 1 / 76-77)؛ 4. امام‎الحرمین، عبدالملک بن عبدالله نیشابوری (419-487ق /  1029-1086م)، (یاقوت، المشترک، 116)؛ 5. ابوالعباس محمود بن محمد آزادواری؛ 6. ابوحامد احمد بن محمد آزادواری، (یاقوت، معجم‎البلدان، 1 / 231)؛ 7. بهاءالدین محمد جوینی (د 678 ق /  1279م)؛ 8. علاءالدین عطاملک جوینی، مؤلف تاریخ جهانگشای (623-681 ق / 1226-1282م)؛ 9. خواجه شمس‎الدین محمد جوینی، صاحب دیوان (د 683 ق / 1284م)، (دولتشاه، 83). 

وضع کنونی

آزادوار اکنون دهی است با 174 خانوار جمعیت و 174 واحد مسکونی که بیشتر اهالی آن به زراعت، باغداری و کارگری ساده اشتغال دارند. یک رشته قنات، 3 چاه عمیق و یک چاه نیمه‎عمیق منابع آب کشاورزی آنهاست. گندم (600 هکتار)، جو (150 هکتار) و چغندر قند (150 هکتار) مهمترین فرآورده‎های زراعتی آنجاست. دامداری نیز در کنار کشاورزی معمول است (510 گاو و گوساله، 000‘12 گوسفند و بره و 000‘6 بز و بزغاله). این آبادی دارای برق، یک حمام، یک دبستان و یک مسجد است (جهاد سازندگی، فرهنگ اقتصادی، 203-204؛ همان، فرهنگ اجتماعی، 203). مقبرۀ سیدحسن غزنوی، ملقب به اشرف (د 565 ق / 1170م)، شاعر روزگار مسعود بن ابراهیم و بهرامشاه غزنوی، با گنبد و ایوان نسبتاً بلند و ایوانچه‎های دوطبقه‎اش بزرگ‌ترین بنا و تنها اثر تاریخی آزادوار است. این بقعه موقوفاتی دارد و زیارتگاه مردم آبادیهای منطقه است (مؤید ثابتی، 221؛ مولوی، 94). 
آزادوار از طریق ایستگاه آزادوَر با راه‎آهن تهران ـ مشهد ارتباط می‎یابد. این دستگاه اکنون با 100 خانوار جمعیت و 100 واحد مسکونی یکی از 9 آبادی دهستان پایین جوین است که دارای برق، آب لوله‎کشی، 3 حمام، درمانگاه، یک دبستان و مدرسۀ راهنمایی و مسجد، صندوق پست و تلفن است، و اهالی آنجا بیشتر به خدمات دولتی، و گروهی نیز به دامداری اشتغال دارند (جهاد سازندگی، فرهنگ اقتصادی، 203؛ همان، فرهنگ اجتماعی، 203).

مآخذ

ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورةالارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش؛ ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک‎الممالک، لیدن، 1927م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، مرآت‎البلدان، تهران، 1294ق؛ ایرانشهر، تهران، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1343ش؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، صفی علیشاه، 1362ش؛ بلاذری، احمد بن یحیى، فتوح‎البلدان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش، 1364ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1329ق / 1911م؛ جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1363ش؛ همان، فرهنگ اقتصادی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1363ش؛ حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، تاریخ نیشابور، تلخیص خلیفۀ نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ابن‎سینا، 1339ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338ش؛ سازمان جغرافیایی کشور، نقشۀ عملیات مشترک، تهران، 1354ش، میامی، NJ40-41؛ سازمان برنامه و بودجه، فرهنگ آبادیهای کشور، تهران، 1361ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، مطبعه دائرةالمعارف العثمانیة، 1382ق / 1962م؛ گابریل آلفونس، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه‎نوری، تهران، ابن‎سینا، 1348ش؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی، 1364ش؛ مؤید ثابتی، علی، تاریخ نیشابور، تهران، انجمن آثار ملی، 1355ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن‎التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، تهران، 1361ش؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، انجمن آثار ملی، 1354ش؛ همو، «آثار تاریخی و رجال جوین»، نامۀ آستان قدس، مشهد، س 7، شم‍ 2 (بهمن 1346ش)؛ ناصرخسرو، معین‎الدین، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، 1356ش؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، المشترک، به کوشش ف. ووستنفلد، گوتینگن، 1846م؛ همو، معجم‎البلدان، به کوشش ف. ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م؛ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ، ترجمۀ ابراهیم آیتی بیرجندی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش. 

هادی عالم‎زاده