دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آتل |
آثار احمدی | بخش معارف آثارِ اَحْمَدی، كتابی تاریخی و كلامی به زبان فارسی، نوشتۀ احمد بن تاج‌الدین استرابادی. برخی از پژوهشگران احتمال داده‌اند كه پدر وی سیدی علوی از فرزندزادگان موسی بن مبرقع بوده كه در هرات می‌زیسته و سپس به بیرجند رفته است، و در این شهر به دست اسماعیلیان به قتل رسیده و در روستای شاخِن از توابع دُرُخش به خاك سپرد...
آثار الأخیار | محمدعلی مولوی
آثار الأدهار | بخش ادبیات آثارُ اَلاَدْهار، كتابی تاریخی و جغرافیایی به زبان عربی، نوشتۀ ادیب و موسیقی‌دان لبنانی سلیم جبرائیل الخوری (1843-1875م) و ادیب و زبان‌شناس لبنانی سلیم میخائیل شحاده (1848-1907م). كتاب دارای ترتیب الفبایی است و اطلاعات داده‌شده در آن برپایۀ دانسته‌های نیمۀ دوم سدۀ 19 یا كهنه‌‌تر از آن است. این كتاب از 2 بخش ت...
آثار الأول في ترتیب الدول | جعفر شعار
آثار الشیعة الامامیة | محمدعلی مولوی آثارُالشّیعَةِالاِمامِیة، مجموعه‌ای دائرة‌المعارف‌گونه به زبان عربی شامل 20 جزء، تألیف عبدالعزیز بن شیخ عبدالحسین بن عبدعلی بن شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر). مؤلف این مجموعه، از دانشمندان معاصر و پرورش‌یافتۀ حوزۀ علمیۀ نجف اشرف است. وی یادداشتهای مفصلی در شرح كتابهای بسیاری از مؤلفان شیعه گرد آورد، اما گوشه‌گ...
آثار الوزراء | بخش ادبیات آثارُالوُزَراء، كتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ سیف‌الدین حاجی بن نظام عقیلی از نویسندگان و دبیران دربار تیموریان در سدۀ 9ق / 15م. وی این كتاب را میان سالهای 875 و 892 ق / 1470 و 1487م به نام و برای خواجه قوام‌الدین نظام‌الملك خوافی نوشته است. این خواجه از بزرگان دربار سلطان حسین بایقرا (842-911ق / 1438-1505...
آثار باستانی |
آثار جعفری | سید علی آل داوود آثارِ جَعْفَری، كتابی دربارۀ تاریخ و جغرافیای منطقۀ فارس و جغرافیای عمومی جهان، تألیف میرزامحمد جعفرخان حقایق‌نگار خورموجی (1225-1301ق / 1810-1884م)، از تاریخ‌نگاران معروف اواسط دورۀ قاجار. در بخش اول كتاب كه دربارۀ فارس است، نویسنده نخست مطالبی پیرامون تقسیمات جغرافیایی و شناخت اماكن تاریخی و مذهبی آن منطقه ...
آثار ذاتی | صمد موحد آثارِ ذاتی، اوصاف ناشی از ذات و ماهیت شیء كه آن را از اشیاء دیگر متمایز می‌سازد. واژۀ «آثار» در فلسفۀ اسلامی در این موارد به‌كار رفته است: 1. آثار ذاتی در مقابل آثار عَرَضی؛ 2. آثار وجودی در مقابل آثار ماهُوی؛ 3. آثار عُلوی در مقابل آثار سُفلی. در اینجا به بحث دربارۀ «آثار ذاتی» می‌پردازیم: محمولاتی كه مقوم م...
آثار عجم | جعفر شعار آثارِ عَجَم، كتابی جغرافیایی و تاریخی به زبان فارسی، نوشتۀ سیدمحمد نصیر بن میرزا جعفر حسینی، فرصت شیرازی ملقب به «فرصت‌الدوله» (1271-1339ق / 1855-1921م). نویسندۀ این كتاب در شیراز زاده شد در همانجا درگذشت. علوم زمان را به خوبی آموخت و با زبان انگلیسی آشنایی پیدا كرد. موضوع بنیادی این كتاب اوضاع جغرافیایی و آث...
آثار علوی | صمد موحد آثارِ عُلْوی، یا كاینات الجَوّ، عنوانی كه فلاسفۀ اسلامی در مورد مباحث مربوط به پدیده‌های جوّی به‌كار برده‌اند. در نظر این دانشمندان، آثار علوی یكی از 8 بخش اصلی دانشهای طبیعی است كه «بازنماینده و خبردهنده بُوَد از حادثه‌هایی كه در هوا پیدا شود چون رعد و برق و باران و برف و شگفتیهایی كه بر زمین بُوَدْ چون بیرو...
آثاری | آذرتاش آذرنوش آثاری، زین‌الدین (یا شرف‌الدین) شعبان بن محمد (765- 828 ق / 1364-1425م)، شاعر و ادیب شافعی. در قاهره زاده شد و اجداد او از موصل و ظاهراً غیرمسلمان بودند. جدش داوود نخستین كس از خاندان او بود كه به اسلام گروید. وی كه گویی از این سابقه ناخرسند بود، پس از اقامت در مكه (ح 807 ق / 1404م) خویشتن را آثاری (منسوب به ...
آجارستان | عنایت الله رضا آجارِستان، یا آجاریا، یكی از جمهوریهای خودمختار منطقۀ قفقاز و بخشی از جمهوری شوروی گرجستان است. مساحت آن 000‘3 كمـ 2 و جمعیت آن (در 1984م) 000‘375 نفر بوده است (دائرة‌المعارف بزرگ شوروی، چ 3، 24(2) / 525؛ آكینر، 244). آجارستان در جنوب غربی گرجستان و شرق دریای سیاه قرارگرفته و بخشی از آن با تركیه هم‌مرز است.
آجال |
آجر | هادی عالم زاده آجُر، (معرب آگور، آگُر در فارسی دَری، اَگورو1 در فارسی باستان) قطعاتی از گل رس پخته با اشكال هندسی كه از روزگاران بسیار كهن پس از كشف آتش بشر آن را شناخته و به‌عنوان یكی از با‌ارزش‌ترین و ضروری‌ترین عناصر و مواد دست‌ساخت (مصنوع) آدمی در آثار ساختمانی كهن‌ترین تمدنها در سرزمینهای مختلف به‌كار رفته و همچنان تا ...
آجرومیة | آذرتاش آذرنوش آجُرّومِیه، عنوان اختصاری رسالۀ المقَّدمة الآجرومیة فی مبادئ العربیّة در نحو كه آن را ابوعبدالله محمد بن محمد بن داوود صَنْهاجی (672-723ق / 1273-1323م) معروف به ابن آجُرُّوم (ه‍ م) در مكه تألیف كرده است. نسخ خطی و شروح متعدد آجرومیه (كه گاه جَرومیّة خوانده می‌شود) بر شهرت شگفت‌آور آن دلالت دارد. كوتاهی و سادگ...
آجرکاری |
آجری | محمدعلی مولوی آجُرّی، ابوبكر محمد بن حسین بن عبدالله (ح 280-360ق / 893-971م)، فقیه و محدث. در محلۀ درب الآجر در غرب بغداد زاده شد. بیشتر رجال‌شناسان، مذهب او را شافعی گفته‌اند، اما برخی نیز وی را حنبلی دانسته‌اند. مشایخ او در حدیث ابومسلم كَجّی، ابوشعیب حَرّانی، احمد بن یحیى حُلْوانی، جعفر بن محمد فاریابی، مفضل بن محمد جند...
آجودان | آذرتاش آذرنوش آجودان، اصطلاحی نظامی كه به روزگار قاجاریان از زبان فرانسه به فارسی راه یافت و در ایران متداول گردید. این اصطلاح پس از مسافرت ژنرال كلودماتیو دوگاردان به ایران (1222ق / 1807م) و آشنایی ایرانیان با نظام كشورهای غرب، احتمالاً به تقلید از تركان عثمانی، در دستگاههای لشكری و كشوری ایران به‌كار برده شد. درجۀ مذكور ...
آجودان باشی | بخش تاریخ آجودان‌باشی، اللٰهیارخان افشار فرزند حسینقلی خان بیگلربیگی (د 1304ق / 1887م)، از بزرگان طایفۀ افشارِ ارومیه در عهد ناصرالدین شاه. در نظام ایران منزلتی به دست آورد و از قراولان خاص و سركردۀ فوج سوادكوه شد. وی پس از فوت جهانگیرخان ارمنی، در 1295ق / 1878م، به مقام آجودان‌باشی كل نایل گردید و تا پایان عمر در این ...
آجودان حضور | بخش تاریخ آجودان حُضور، سیدمحمد فرزند سیدابوالقاسم (1283-1332ق / 1866-1914م) ملقب به مردك یا آقا مردك، سپاهی و درباری روزگار ناصرالدین شاه. پدرش كه از شاگرد بزازی به فراشی حرم رسیده بود، دختر خود را به امین خاقان (مَلیجَك اول) داد. به سبب همین خویشاوندی، سیدمحمد كه از 1301ق / 1884م در شمار پیشخدمتان ناصرالدین‌شاه در‌آم...
آچه | محمدحسن گنجی آچه، یا آتجه، اَتجین، اَتجیه، اَتشَه، آچن، آشی، اتشم، آچین، اشن، شمالی‌ترین بخش جزیرۀ سوماترا در اندونزی و اولین پایگاه اسلام در مجمع‌الجزایر جنوب شرقی آسیا كه دین اسلام از آنجا سراسر اندونزی ــ پرجمعیت‌ترین كشور مسلمان جهان ــ را فرا گرفته است. آچه كه در گذشته كشور اسلامی نیرومندی بوده، اكنون یك ایالت خودمخت...
آچین |
آحاد |
آخال تکه | محمد آصف فکرت آخال تِكّه، یا اَخَل تِكّه، نامی كه در سالهای 1299-1307ق / 1882-1890م بر شهرستانی از استان ماوراءِ خزر اطلاق می‌شد كه اكنون قسمتی از آن معروف به عشق‌آباد، مركز تركمنستان شوروی است. آخال اسم محل و تِكه یا تِكّه نام قبیلۀ تركمان ساكن در این سرزمین است. این شهرستان از بخشهای اَتِك (مركز آن: كاخْكه) و دُرون یا دَ...
آخالتسیخه* |
آخته بیگی |
آخر | بخش معارف آخِر، واژه‌‌ای عربی به معنی انجام، سرانجام، بازپسین، پسین، واپسین، فرجام و كران. ریشۀ این واژه (أ خ ر) در ثلاثی مجرد كاربردی ندارد، ولی در بابهای تفعیل، تفعّل و استفعال به‌كار رفته است. از میان فرهنگ‌نویسان عرب تنها خوری شرتونی آن را صفت خوانده است، دیگران به نام صرفی آن اشاره‌ای نكرده‌اند. مؤنث آن آخرة (نگار...
آخر النهر | بخش علوم آخِرُالنهْر، ستارۀ قدر یكم از صورت فلكی جنوبی «نَهْر» و یكی از 10 ستارۀ بسیار روشن. صورت فلكی نهر شامل 34 ستاره است كه بر پهنۀ آسمان شكل نهر را می‌سازند و «آخرالنهر» در جنوبی‌ترین نقطۀ آن قرار دارد. ستاره‌شناسان یونانی این مجموعه را «اریدانوس» كه رب‌النوع رودخانه و نیز نام كهن رود پو در ایتالیا بوده است، نامی...
آخرالزمان | فتح الله مجتبایی , محمد مجتهد شبستری , احمد تفضلی آخِرٌالزَّمان، اصطلاحی كه در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا دیده می‌شود و در ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است. عقاید مربوط به آخرالزمان بخشی از مجموعۀ عقایدی است كه به پایان این جهان و پیدایش جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ دربارۀ آن پیشگوییهایی كرده‌اند. در این مقاله نخست به بررسی عقاید مسلم...
آخرت | محمد مجتهد شبستری آخِرَتْ (آخره)، مؤنث «آخِر» بر وزن فاعلة از مادۀ «ا خ ر» به معنی «پایان، پسین یا دیگر»، عبارت از جهانی است كه مردم پس از مردن، به آن درمی‌آیند و برای همیشه در آنجا می‌زیند. این واژه در قرآن مجید و سنت و فرهنگ مسلمانان به صورت یك اصطلاح به كار برده شده و منظور از آن «جهان دیگر» است كه در برابر دنیا قرار دارد و...
آخسقه | صادق سجادی , جعفر شعار
آخشیج* |
آخور | صادق سجادی آخور، یا آخُر، مركز ناحیۀ «دهستان»‌ از توابع گرگان قدیم. دهستان در شمال بندر آبَسكون (ه‍ م) قرار داشته و به نوشتۀ ابن حوقل فاصلۀ آن تا آبسكون 6 منزل بوده است (ص 398). آگاهیهایی كه در باب دهستان در دست است، بسیار اندك و متناقض است. ظاهراً قدیم‌ترین نوشته در این باره از ابن رسته است كه در آن از «رباط آخر» كه شم...
آخوند خراسانی | بخش تاریخ آخوندِ خُراسانی، مُلّامحمدكاظم (1255- 1329ق / 1839-1911م)، فقیهِ اصولی و مرجع تقلید شیعه و رهبر سیاسی عصر مشروطیت. وی كوچك‌ترین پسر ملاحسین واعظ هراتی بود. ملاحسین در مشهد ساكن شده بود و محمدكاظم در همان‌جا زاده شد و علوم مقدماتی را فرا گرفت و ازدواج كرد. در 1277ق / 1860م مشهد را به سوی سبزوار ترك كرد. در آنج...
آخوند ملامحمد کاشانی | محمد باقر کتابی آخونْد مُلامُحَمدِ كاشانی (د 20 شعبان 1333ق / 3 ژوئیۀ 1915م)، فقیه، حكیم، عارف امامی و مدرس بزرگ فلسفۀ صدرالمتألهین در اصفهان. جاذبۀ درس آخوند كاشانی كه فلسفه را با عرفان می‌آمیخت و نیز حكیم معاصر وی، جهانگیرخان قشقایی، علاقه‌مندان به فلسفه به‌ویژه فلسفۀ صدرایی را از شهرهای دور و نزدیك و حتی از كشورهای دیگر ب...
آخوند نصرا | صمد موحد آخونُد نَصرا، مولى نصرالله همدانی. معروف به آخوند نصرا یا آخوند نصیرا، از دانشمندان و فقهای سدۀ 11ق / 17م. وی نزد علمای اصفهان به‌ویژه میرمحمدباقر داماد (د 1042ق / 1632م) به فراگیری معارف اسلامی پرداخت و سپس در همدان به تدریس علوم دینی مشغول شد. شاگردان بسیاری تربیت كرد كه بیشتر آنان از نام‌آوران زمان خود شمر...
آخوندزاده | محمدعلی مولوی در خانوادۀ نسبتاً مرفهی زاده شد. پدربزرگش حاج احمد، نخست ساكن رشت بود و سرانجام به تبریز كوچید. پدرش میرزا محمدتقی كدخدای قصبۀ خامنه بود، اما در 1226ق / 1811م آماج خشم عباس‌میرزا نایب‌‌السلطنه گردید و معزول شد؛ خانوادۀ خویش را رها كرد و به شهر نوخا در ولایت شَكی رفت كه در این هنگام به تصرف نیروهای روس درآمده ...
آداب | صمد موحد آداب، در اصطلاح صوفیه مجموعۀ قواعد و رسوم و وظایفی است كه رعایت آنها بر سالكان طریقت لازم است. در تعریف ادب گفته‌اند: «عبارت است از تحسین اخلاق و تهذیب اقوال و افعال» (كاشانی، 203). چون افعال دوگونه‌اند: افعال قلوب یا نیات كه اموری باطنی‌اند و افعالِ قوالب یا اعمال كه به ظاهر مربوط می‌شوند. پس ادیب كامل كسی ا...
آداب البحث | بخش ادبیات آدابُ الْبَحْث، نامی كلی برای رشته‌ای از كتابها به زبانهای عربی و فارسی كه دانشوران مسلمان دربارۀ چگونگی بحث، جدل و مناظره به‌سان شاخه‌ای از دانش منطق، تألیف كرده‌اند. هدف از نگارش این‌گونه كتابها، آموزش دادن به پژوهشگران و آموزگاران و سخنوران است كه به هنگام نگارش یا گفت‌وگو، سخنان خود را بر پایه‌های استوار ...
آداب الحرب و الشجاعة | جعفر شعار , سید علی آل داوود آدابُ‌الْحَرْبِ وَالشَّجاعَة، كتابی در آیین پادشاهی و كشورداری، شیوه‌های نبرد و آراستن سپاه و راههای دستیابی به پیروزی شناختن انواع گوناگون اسب و اندرز به پادشاهان در زمینه‌های یادشده به زبان پارسی به نوشتۀ محمد بن منصور بن سعید ملقب به مبارك شاه و مشهور به فخرِ مدبر از نویسندگان اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7ق / ...
آداب السلوک | بخش ادبیات آدابُ السلوك، عنوانی برای برخی از كتابهای عرفانی و اخلاقی كه عده‌‌ای از عارفان و دانشمندان مسلمان به نگارش آن پرداخته‌اند. بعضی از نویسندگانی كه ذیلِ این عنوان كتابی دارند، بدین شرحند: 1. بیابانكی سمنانی، علاءالدوله احمدبن محمدبن احمد (د 736ق / 1336م)، از عارفان و بزرگان صوفیه. كتاب او به زبان فارسی است و نسخ...
آداب الصلاة | بخش ادبیات
آداب العرب والفرس |
آداب المتعلمین | محمدعلی مولوی آداب المُتَعَلِّمین، كتابی در راهنمایی تعلیم و تربیت اسلامی، به زبان عربی از برهان‌الدین زُرنوجی حنفی (د 519 ق / 1125م). این كتاب دارای 14 فصل با این مطالب است: 1. حقیقت علم، 2. نیت از آموزش علم، 3. گزینش علم و استاد و شریك آموزش و ثبات بر آنها، 4. بزرگ داشتن علم و اهل آن، 5. جدیت و مداومت در آموزش و همت بر آ...
آداب المریدین | صمد موحد دابُ الُمُریدین، كتابی عرفانی به زبان عربی، نوشتۀ ضیاءالدین ابوالنجیب عبدالقاهر سهروردی (490-563 ق / 1097- 1168م)، از مشایخ بزرگ صوفیان. این كتاب یك مقدمۀ كوتاه و 27 فصل دارد كه ضمن آنها از اصول اعتقادات صوفیان، احوال و مقامات سالكان، شَطْحیات صوفیان، آداب صوفیان در سفر و حضر و سماع و جز آن سخن به میان می‌آید...
آداب المشق | محمدحسن سمسار آدابُ الُمَشْق، رساله‌ای در آداب خوش‌نویسی و قواعد و قوانین كتابت قلم نستعلیق به زبان فارسی، از باباشاه اصفهانی خوش‌نویس نامور ایرانی (د 996ق / 1587م). باباشاه خود در دیباچۀ رساله اشاره می‌كند كه با دیدن خط سلطان‌علی مشهدی (د 926ق / 1519م) چنان شیفتۀ این فن گردید كه «میل تحصیل خط، اسباب تحصیل هر فن دیگر» را ا...
آداب الملوک | ناصر شعار آدابُ الُمُلوك، شرحی فارسی بر فرمان نامۀ امیرالمؤمنین علی(ع) خطاب به مالك بن حارث بن عبدِیَغوث نخعی معروف به مالك اشتر(ه‍ م) كه به هنگام واگذاری حكومت مصر به وی صادر شد. این شرح نوشتۀ میرزا محمدرفیع الحسنی الحسینی الطباطبائی التبریزی (د 1326ق / 1908م) ملقب به نایب الصدر و نظام‌العلماء، فرزند میرزا علی‌اصغر مس...
آداب عباسی | بخش ادبیات آدابِ عَبّاسی، كتابی فارسی حاوی دعاهای شبانه‌روزی، ترجمۀ ملاصدرالدین محمد بن محب‌علی معروف به صدرای تبریزی از محدثان شیعی سدۀ 11ق / 17م. این كتاب ترجمۀ مفتاح‌الفلاح نوشتۀ بهاءالدین محمدبن حسین بن عبدالصمد جبعی عاملی معروف به شیخ بهایی (953-1031ق / 1546-1622م) است. صدرای تبریزی شاگرد شیخ بهایی بوده و این كتاب ...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام