آستانه حضرت عبدالعظیم

آسْتانۀ حَضْرَتِ عَبْدُالْعَظیم، عنوانی که بر مرقد حضرت عبدالعظیم ‎بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبى(ع) و بناهای وابسته و پیوسته به آن در شهر ری اطلاق می‎شود. 

زمینۀ تاریخی

ابوالقاسم عبدالعظیم ‎بن عبدالله‎بن علی ‎بن حسن ‎بن زید بن حسن ‎بن علی ‎بن ابی ‎طالب(ع) در روزگار امام هادی(ع) به قصد زیارت مرقد امام رضا(ع)، و به قولی به دستور امام هادی، خانوادۀ خود را در مدینه گذارد (هدایتی، 17) و از سامرا وارد ری شد (بهبهانی، 196) و در محلۀ ساربانان و کوی موالی، محل برخورد سه محلۀ ویژۀ حنفیان و شافعیان و شیعیان (کریمان، 1 / 229)، در خانۀ یکی از شیعیان جای گرفت (نوری، 3 / 614). عبدالعظیم در همان شهر بیمار شد و چندی بعد درگذشت. تاریخ دقیق درگذشت او دانسته نیست. اما چون امام هادی میان سالهای 250-254ق / 864-768م در سامرا بود و از همانجا عبدالعظیم را به ری فرستاد، نیز چون عبدالعظیم پس از امام هادی درگذشت، تاریخ فوت او می‎بایست پس از 254ق /  868 م باشد. چندی پیش از مرگ عبدالعظیم، مردی به نام عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی، که از گفتۀ قزوینی رازی (ص 577) می‎توان دریافت که مذهب تسنن داشته است (کریمان، 1 /  388)، در پی خوابی که دیده بود باغ خود را برای دفن عبدالعظیم و شیعیان دیگر وقف کرد. پس از درگذشت عبدالعظیم جنازۀ او را در آن باغ نزدیک درخت سیبی به خاک سپردند (بهبهانی، 196). به همین سبب آرامگاه عبدالعظیم به مشهدالشجرة معروف گشت (مرعشی، 50). حضرت عبدالعظیم مردی پرهیزکار و دانشمند و ازجملۀ محدثانِ «مرضی» بود (نوری، 3 / 614). او روایاتی از امامن معاصر خود بی‎واسطه نقل کرده است. نیز محدثان بزرگی چون احمد بن ابی‎عبدالله برقی و ابوتراب رویانی از او سماع حدیث کرده‎اند. کتابهایی همچون خُطَب امیرالمؤمنین (حلی، 64؛ نجاشی، 173) و یوم و لیلة (نوری، 3 / 614) به او نسبت داده شده است. 

بخش یکم ـ ساختمانها 

باغی که پیکر حضرت عبدالعظیم را در آن به خاک سپردند، در دروازۀ باطان یا باب طاق (اصطخری، 170) یا ماطاق، بیرون از باروی ریِ عهد اسلامی واقع بود و این وضع تا حدود یک سدۀ پیش دوام داشت، چنانکه ملاحسین کاشفی (د 906ق / 1500م) به این معنی تصریح کرده است (ص 401). نیز نقشه‎ای که کرپورتر جهانگرد انگلیسی در روزگار فتحعلی‎شاه از ری کشیده، مرقد عبدالعظیم را در بیرون شهر نشان داده است (کریمان، 1 / 394). اما شگفت است که بیشتر منابع جغرافیای کهن‌تر به این مرقد اشاره‎ای نکرده‎اند. حتى مستوفی با آنکه از مقبرۀ امامزاده حسن و ابراهیم خواص و یکی از نوادگان امام موسى که ظاهراً همان حضرت حمزه است، در ری یاد کرده (ص 54)، نامی از عبدالعظیم نبرده است. 
مرقد حضرت عبدالعظیم همانند دیگر زیارتگاههای بزرگ در آغاز شامل بنای حرم یعنی هستۀ مرکزی و اصلی آستانه بود که به‌تدریج بناهای دیگری پیرامون آن احداث شد و به شکل مجموعه‎ای شامل ایوانها و صحنها و رواقها درآمد. بقعۀ امامزاده حمزه و امامزاده طاهر در جنب حرم عبدالعظیم نیز جزو بناهای آستانه به‌شمار می‎رود. 
از نخستین بنای بقعه آگاهی دقیقی در دست نیست. کهن‌ترین مأخذ مستندی که در باب بنای حرم تاکنون دیده شده است، سردر آجری درگاه اصلی حرم است که در آن به بانی سردر مذکور یعنی مجدالملک قمی بر اوستانی وزیر برکیارق سلجوقی (اواخر سدۀ 5 ق / 11م) اشاره شده است. اما در کتیبه‎ای که در سالهای اخیر در دیوار سمت چپ همان درگاه تعبیه کرده‎اند، یادآور شده‎اند که در نیمۀ دوم قرن سوم هجری بنای بقعه توسط محمد بن زید داعی علوی (د 287ق / 900م) تعمیر اساسی شده است. اگر این مطلب درست باشد، باید گفت که داعی زیدی اندکی پس از درگذشت عبدالعظیم، بقعۀ وی را که قبلاً بنا شده بود، تعمیر کرد و شاید هم بنای اصلی آن را ساخت. گذشته از این، متخصصان پس از پژوهش در اطراف دیوار آجری درگاه اصلی حرم که دارای کتیبۀ سابق‌‎الذکر روزگار سلجوقی است، یادآور شده‎اند که پاره‎هایی از زیر و کنار دیوارهای آن کتیبه در اطراف درگاه ورودی، از آثار روزگار آل بویه است (کریمان، 2 /  419، حاشیه). از این‎رو می‎توان گمان کرد که دست‌کم همۀ این بخش از حرم ساختۀ آل بویه بوده و سپس در روزگار سلجوقیان به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است. با این همه، برخی گفته‎اند که همۀ این سردر از آثار مجدالملک قمی و متعلق به 495- 498ق است (مصطفوی، 1 / 146) که این تاریخ نادرست به نظر می‎آید. 
از روزگار سلجوقیان تا صفویان آگاهی درست و چندانی در باب تعمیر یا توسعه و احداث بناهای تازه در آستانه در دست نیست، ولی آشکار است که این بقعه در طی روزگار مورد توجه امیران و سلاطین ایران، خاصه حاکمان شیعی‌مذهب بوده است، چنان‌که حسام‎الدوله اردشیر، امیر آل باوند در طبرستان سالانه 200 دینار به آن بقعه اختصاص داده بود (ابن اسفندیار، 120). این بقعه در روزگار تیموریان نیز مورد توجه بوده و آثاری از آن دوره برجای است. شاهرخ تیموری خود به زیارت آنجا رفته است (عبدالرزاق سمرقندی، 2 / 321). 
آستانۀ حضرت عبدالعظیم در روزگار صفویان که نسب خویش را به امامزاده حمزه فرزند امام موسى‌کاظم می‎رساندند، بسیار مورد توجه واقع شد و آثار و ابنیه‎ای در اطراف حرم بنیاد گردید، و اهمیت این بقعه همواره فزونی یافت تا در روزگار قاجار که به سبب نزدیکی شهر ری به پایتخت، سخت مورد توجه واقع شد و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همین روزگار ساخته یا تکمیل و تزیین گشت. در نیم سدۀ اخیر نیز آستانۀ حضرت عبدالعظیم، مانند دیگر بقاع متبرکه و معروف ایران، رو به توسعه نهاد و با کشف آثار کهن و بسیار گرانبهایی از روزگار بویهیان به این سوی، بر اهمیت تاریخی آن بسی افزوده گشت و متولیان وقت به توسعه و تکمیل و تزیین هرچه بیشتر آستانه و تعمیرات بنیادی بخشهای کهن و پرارزش آن چون ضریح و صندوق همت گماشتند. ابنیۀ آستانۀ حضرت عبدالعظیم به شرح زیر است: 

1. حرم

همان‎طور که اشاره شد حرم هستۀ مرکزی و اصلی آستانه است و کهن‎ترین آثار تاریخی آستانه در همین بخش مشاهده می‎شود. حرم متشکل از چند بخش است: 

ساختمان اصلی حرم

در باب ساختمان حرم، پیش از روزگار سلجوقیان، آگاهی مستندی در دست نیست. براساس کهن‌ترین مأخذی که به نظر رسید، مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بر اوستانی (مق‍ 492ق / 1099م) وزیر شیعی‌مذهب برکیارق سلجوقی، «مشهد سیدعبدالعظیم حسنی به شهر ری و بسی از مَشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی(ع) فرموده یا آلت و عدّت و شمع و اوقاف» (قزوینی رازی، 220). در 1347ش که تغییراتی در مجموعۀ آستانه پدید آمد مطلب فوق به اثبات رسید، بدین‎گونه که در تعمیر مسجد بالاسر که در سمت غربی حرم واقع است، پس از برداشتن بخشی از اندودِ دیوار، رگ چین آجریِ آراسته‎ای هویدا شد. کارشناسان با آشکار شدن این دیوار برای دستیابی به مدارک قطعی در باب تاریخ ساختمان حرم، در پیرامون درگاه اصلی حرم نیز به کاوش پرداختند. پس از برداشتن اندود آن قسمت نیز، خشتهای پختۀ زیبا و سفالهای عالی با نقشهای دلپذیر و ستونها کوچکی روی دیوار، با حاشیه‎ای در پیرامون درگاه حاوی کتیبه‎ای زیبا نمایان شد که نام مجدالملک براوستانی را آشکارا به عنوانی بانی حرم یاد کرده بود (پیرنیا، 5؛ مشاهدات نگارنده، زمستان 1365ش). از سوی دیگر بر رویِ درِ آهنیِ کهنِ حرم، تاریخ 945ق / 1538م یعنی روزگار شاه‎طهماسب اول نقش شده است، ولی به نظر کارشناسان، این در و کتیبه‎های کوفی آن باید مربوط به روزگار سلجوقیان باشد که سپس در روزگار صفویان بازسازی شده است (هدایتی، 24). بنای کنونی حرم، غیر از بخشهای کهن‌تری که به آن اشاره شد، بیشتر از آثار روزگار صفویان است. 
حرم،   بنایی 4 ضلعی است و مانند بیشتر بناهای روزگار سلجوقیان بر فراز 4 گوشۀ آن، 4 فیل‎گوش پدید آورده‎اند که در بالا شکل 8 ضلعی به خود می‎گیرد. بالاتر از آن نیز به سبب طاقبندیهای کوچک، 16 ضلعی به نظر می‎رسد (مصطفوی، 1 / 291). حرم در هر ضلع به وسیلۀ دری به رواقهای مجاور گشوده می‎شود. درگاه اصلی حرم در شمال آن و رو به سوی ایوان بزرگ شمالی واقع است. اما تصور می‌رود که پیش از احداث صحن بزرگ و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم در سوی مشرق بوده است (هدایتی، 27). دو مصراع (لنگۀ) در اصلی حرم زرّین است و احادیثی از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) و امام هادی(ع) بر آن نقش شده است. سطح دو لنگۀ در را برای محافظت خطوط و نقش و نگارهای آن و نیز دیوار آجری کهن کنار درگاه را از زمین به ارتفاع 2 متر با حفاظی از شیشه پوشانیده‎اند. 
درِ جنوبی حرم که از چوب است و بسیار زیبا منبت‎کاری شده و اشعاری بر آن حک گشته، به راهروِ جنوبی حرم در شرق امامزاده حمزه گشوده می‎شود. درب شرقی نیز به راهروِ شرقی حرم، و درِ غربی به مسجد بالاسر راه می‎یابد. 
گرداگرد دیوارهای درون حرم، از پایین با ازاره‎ای از سنگ مرمر سیاه و سفید به ارتفاع 65 / 1 متر پوشیده شده است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف به گونۀ زیبایی آینه‎کاری شده است. این آینه‎کاری در 1273ق / 1857م به فرمان ناصرالدین‎شاه انجام یافته است (مصطفوی، 1 / 161). زیر سقف، فیل‎گوشهای زیبایی پوشیده از آینه دیده می‎شود. بر فراز این طاقها و گرداگرد حرم، بر کتیبه‎ای احادیثی نقش شده است. 
ظاهراً دو بقعۀ امامزاده، حمزه و حضرت عبدالعظیم در قدیم از یکدیگر جدا بوده است. در سدۀ 9ق / 15م همراه با ساختمانهای اطراف، این دو بقعه به صورت یک مجموعه درآمده است. این معنی از 2 کتیبۀ چوبی مورخ 848 ق / 1444م بر روی درِ منبت‎کاری کهنی که پیش تر میان مسجد بالاسر و مقبرۀ ناصرالدین شاه بوده و سپس آن را در دهانۀ راهروی که به شمال ایوان امامزاده حمزه منتهی می‎گردد کار گذاردند، هویداست (مصطفوی، 1 / 373، 374). در دیوار جنوبی حرم به سمت غرب، به احتمال قوی محرابی بوده که مبدل به دالانی شده که اکنون به ایوان بقعۀ امامزاده حمزه مربوط شده است (پیرنیا، 6). 

ضریح

کهن‎ترین مأخذ در باب ضریح مرقد حضرت عبدالعظیم، فرمان مورخ 950ق / 1543م شاه طهماسب صفوی دربارۀ متولی و موقوفات آستانه است. از فرمان یاد‌شده برمی‎آید که تا آن زمان بر گرد مزار، ضریحی نبوده است. طهماسب صفوی در این فرمان، برای جلوگیری از دست رساندن زایران به صندوق مزار، دستور داد که ضریحی چوبی بر گرد مزار نصب شود (هدایتی، 79). چنین می‎نماید که این ضریح تا روزگار فتحعلی‎شاه بر جای بوده است زیرا هیچ اطلاعی در باب مرمت یا تغییر ضریح طهماسبی تا روزگار قاجار، به دست نیامده است. فتحعلی‎شاه قاجار آن ضریح را با ضریحی از نقره تعویض کرده است (میرخواند، 10 / 106). این ضریح در روزگار ناصرالدین‎شاه تعمیر شد (ایرانشهر، 2 / 1332؛ مصطفوی، 1 / 151). با اینهمه در 1328ش به سبب لرزش سخت و سستیِ بنِ آن، پاره‎ای از بخشهای ضریح را تعویض کردند (همو، 1 / 150، 151) و آن را بر پایه‎ای از سنگ مرمر به ارتفاع 35 سانتی‎متر بر پای داشتند. اما بخش بالای ضریح شامل کتیبه‎ها و اشعار بر جای ماند. درازای ضریح 87 / 3 و پهنای آن 95 / 2 و ارتفاعش 40 / 2 متر است. در گرداگرد ضریح جمعاً 14 دهانۀ مشبک دیده می‎شود. در پشت این دهانه‎ها به استثنای دهانۀ میانی جبهۀ شرقی ضریح که درب ورودی آن به‌شمار می‎رود، صفحات شیشه‎ای بزرگی برای جلوگیری از دست رساندن زایران به صندوق تعبیه کرده‎اند. بر حاشیۀ بالای ضریح و گرداگرد آن کتیبه‎ای است که سورۀ الرحمن به خط ثلث بر آن نقش شده و در زیر، بر کتیبۀ دیگری اشعاری به فارسی رقم خورده است. در این اشعار، نام فتحعلی‎شاه، بانی ضریح نقره و امین‎السلطان، مجری تعمیر آن در روزگار ناصرالدین‎شاه خوانده می‎شود. بر فراز و گرداگرد ضریح، جمعاً 64 گلدان زرین زیبا ــ در هر طول 20 عدد و در هر عرض 12 عدد ــ و افزون بر این، در 4 گوشۀ ضریح، 4 گلدان زرین بزرگتر نصب شده است. 

صندوق مزار

یکی از نفیس‎ترین آثار تاریخی آستانۀ عبدالعظیم، صندوق چوبی روی مزار است که در 4 سوی آن، زیارت‎نامه و آیات قرآنی به خط نسخ و ثلث برجسته، توسط یحیی‎بن محمد اصفهانی (مصطفوی، 1 / 149) حکاکی شده است و تاریخ 725ق / 1325م بر روی آن قابل خواندن است. این صندوق به تصریح کتیبۀ روی آن، به دستور خواجه نجم‎الدین محمد، مقارن روزگار ابوسعید ایلخانِ مغول ساخته شده است. به تصریح کتیبۀ مذکور، بنای مرقد نیز از هموست (هدایتی، 23). اما خواجه نجم‎الدین می‎بایست مرقد را تعمیر کرده باشد، زیرا چنان‌که اشاره شد، تجدید بنای اصلی حرم در روزگار سلجوقیان و به فرمان مجدالملک انجام یافت. صندوق یاد شده که در اثر مرور زمان فرسوده شده بود، در 1329ش توسط حاج‎محمد صنیع خاتم، هنرمند مشهور عصر، به گونۀ زیبایی مرمت شد (مصطفوی، 1 / 150؛ هدایتی، 24) و اکنون به درازای 58 / 2 و پهنای یک و ارتفاع 20 / 1 متر بر جای است.

2. گنبد و گلدسته‎ها

گنبد زراندود حضرت عبدالعظیم، خود از جمله آثار کهن آستانه است. این گنبد نیز نخستین‎بار توسط مجدالملک براوستانی، آنگاه که بقعه را تجدید بنا می‎کرد، ساخته شد، گنبد مانند دیگر گنبدهای بقاع متبرکۀ درجۀ اول دارای 2 جدار است. پوشش درونی، شامل طاق ضربی مدور و پوشش بیرونی مخروطی شکل بود که در روزگار شاه‎طهماسب تغییر شکل یافت (مصطفوی، 1 / 291) و در 1270ق / 1854م به فرمان ناصرالدین‎شاه طلاکاری شد (کریمان، 1 / 391). ارتفاع گنبد از رأس تا سطح بام به صورت عمودی حدود 12 متر و به صورت محدب حدود 18 متر است. بر گرداگرد گنبد، 2 ردیف کتیبه نصب شده است. بر کتیبه‎های بالایی، اشعاری با خطوط زرین بر متن لاجوردی رنگ حاکی از طلاکاری گنبد به فرمان ناصرالدین‎شاه است. بر کتیبۀ زیرین که عریض‎تر از کتیبۀ بالایی است، آیۀ «انا فَتَحْنالَکَ فَتْحاً مُبیناً» نقش بسته است. پوشش درونی گنبد، همراه با دیوارهای حرم آینه‎کاری شده است. گلدسته‎های حرم برخلاف گنبد، از آثار نیمۀ دوم سدۀ 13ق / 19م است و به فرمان ناصرالدین‎شاه، همراه با طلاکاری گنبد، بنا گشت (مصطفوی، 1 / 161). ارتفاع مناره‎ها از رأس تا سطح بام حدود 24 متر و قطر میلۀ گلدسته‎ها یا بخش استوانه‎ای آن 2 متر است. از هر مناره به وسیلۀ 2 پلکان داخلی به بالای آن می‎توان رفت. این مناره‎ها بر پایه‎های مربع شکل آجری به درازای هر ضلع 20 / 4 متر استوار شده است.

3. صحنها و ایوانها

در اطراف حرم، صحنها و ایوانهایی است که بیشتر در روزگار صفویان و قاجاریان ساخته یا تعمیر و تزیین شده است. مهم‌ترین صحن و ایوان فعلی، صحن و ایوان بزرگ آستانه در شمال حرم است. این بنا در روزگار ناصرالدین‎شاه ساخته شد. ساختمان ایوان بزرگ آینه در این صحن که اکنون در دو سوی آن کفش‎کنها واقع است، به دستور میرزا ابراهیم‎خان امین‎السلطان آغاز شد و در زمان فرزندش میرزاعلی‎اصغرخان در1309ق / 1891م به پایان رسید (مصطفوی، 1 / 151). این ایوان دارای 10 ستون سنگی بلند و بسیار زیباست. ازارۀ ایوان از سنگ مرمر سیاه و سفید است. در بالای مدخل ایوان به سوی حرم، کتیبه‎ای بر کاشی نقش گشته که از نام بانی آن حکایت دارد. برخی حدس زده‎اند که سابقاً به جای رواق و ایوان شمالی، مسجدی بوده که بخش دنبالۀ آستانه محسوب می‎شده است. کتیبه‎های 2 جفت درِ منبت‎کاری که در خزانه است، نام جنت‎سرا را یاد می‎کند و این احتمال هست که مسجدی در بخش شمالی حرم به نام جنت‎سرا وجود داشته است (همو، 1 / 157). در سالهای اخیر این صحن سنگفرش شد و آینه‎کاری ایوان آن تجدید گشت. در شرق صحن بزرگ، بنای امامزاده طاهر جای دارد. ایوان جنوبی حرم در 944ق / 1537م به فرمان شاه‎طهماسب اول ساخته شد (ایرانشهر، 2 / 1331؛ هدایتی، 26) و در 1270ق / 1854م به فرمان ناصرالدین شاه توسط میرزاآقاخان نوری آینه‎کاری و تزیین شد (کریمان، 1 / 391). صحنهای دیگر آستانه در گرداگرد حرم عبارتند از: 1. صحن باغ‌طوطی یا مدرسۀ امین‎السلطان در شمال غربی حرم؛ 2. صحن ناصرالدین‎شاه، یا صحن ولیعهدی که اکنون به صحن کاشانی معروف است، در غرب حرم؛ 3. صحن باغ علی‎جان در شرق حرم؛ 4. صحن جنوبی که به صحن امامزاده حمزه معروف است. 

4. رواقها و مسجدها

مسجد و رواق بالاسر، در غرب حرم، از ساخته‎های روزگار صفویان، محوطه‎ای بزرگ است که به وسیلۀ راهرو و پنجره‎هایی در غرب آن به صحن ناصرالدین‎شاه مربوط می‎شود. ازارۀ این مسجد از سنگ مرمر سیاه و سفید است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف آینه‎کاری است. این رواق دارای محرابی بسیار زیبا از کاشیهای معرق رنگارنگ است که بر روی آنها و گرداگرد محراب آیات قرآنی نقش شده است. 
میان مسجد بالاسر و حرم عبدالعظیم از سوی شرق، دری زیبا و منبت‎کاری است که به شهادت کتیبۀ روی آن، در 1271ق / 1855م به دستور اعتمادالدوله و توسط میرزامحمدحسین شیرازی ساخته شده است. بر بالای این در، پنجره‎های مشبک واقع است که گرداگرد آن مانند سایر بخشهای دیوار رواق آینه‎کاری است. 
در جنوب مسجد بالاسر رواق دیگری است که از جنوب به حرم امامزاده حمزه و از شرق به حرم عبدالعظیم می‎پیوندد. این رواق نیز دارای ازاره‎ای از سنگ مرمر سیاه و سفید و از بالای آن تا سقف و خود سقف آینه‎کاری است (مشاهدات نگارنده).