آزاد مردیه

آزاد مَرْدِیّه (منسوب به آزادمردان)، ظاهراً جماعتی از شعوبیان که نسبت به دودمان پیامبر(ص) اظهار دشمنی می‎کرده‎اند. «آزادمرد» در لغت به معنی آزاده، حُرّ، جوانمرد، اصیل و صاحبِ نسبِ بلند، کریم و نبیل است (لغت‎نامۀ دهخدا) و «آزادمردی» خوی آزادمرد است. در کتابهای تاریخی نیز از چند شخص که «آزادمرد» نام داشته‎اند سخن رفته است: لُهراسب، حاجب یزدگرد ساسانی (جاحظ، التاج، 222)؛ پسر آزاد بِهْ مرزبان حیره از اشراف عجم در زمان جنگ قادسیه (ابن‎اثیر، 2 / 454)؛ عامل حجاج بن یوسف ثقفی (45-95ق / 665-713م) که در فارس شهر فسا را تجدید عمارت کرد «چه فسا را در اول مثلث ساخته بودند «آزادمرد» آن بارو بشکافت و شهر از آن شکل بگردانید» (مستوفی، 93، 94؛ مجمل‎التواریخ، 52) و «آزادمرد» نامی که پیش حجاج یوسف از فساد غلۀ خویش شکایت می‎کرد (راغب اصفهانی، 3 / 276). 
ظاهراً ایرانیان از قدیم خود را «آزاده» و «آزادمرد» (به معنی شریف و نژاده) می‎نامیده‎اند و کلمۀ «آریا» که در سنگ‌نبشته‎های هخامنشی دیده می‎شود به همین معنی است. یوسفوس مورخ یهودی سدۀ اول م به این نکته اشاره دارد (نلدکه، 397). در زبان آرامی کلمۀ b'naihêrê بر ایرانیان اطلاق شده است (همانجا). اعراب نیز ایرانیان را «بنوالاحرار» می‎گفتند (نک‍ : احرار). به گفتۀ ابن‎فقیه همدانی (سدۀ 3ق /  9م) ایرانیان در روزگار گذشته دیگران را به خدمت می‎گرفتند، ولی خود به خدمت دیگران در نمی‎آمدند و از این‎رو اعراب آنان را «احرار» می‎نامیدند (5 / 317). 
اما در باب «آزاد مردیه» تاکنون تنها مأخذ عمده، گفتۀ جاحظ است که گوید: «شعوبیه و آزادمردیه، دشمنان دودمان پیامبر(ص) و یاران اویند، یعنی کسانی که فتوح [آغاز اسلام] را انجام دادند، مجوس را کشتند و اسلام را آوردند، (اَلبخلاء، 319). از این عبارت و نیز از راه مقایسۀ مطالبی که جاحظ در کتابهای دیگر خود به‎ویژه البیان والتبیین در باب شعوبیه و نفرت آنان از اعراب ازجمله دودمان پیامبر(ص) و بنی‎هاشم می‎آورد، چنین برمی‎آید که آزاد مردیه گروهی از شعوبیۀ ایرانی‎نژاد بوده‎اند که برای تمایز از دیگر گروههای این جنبش به «آزاد مردیّه» موسوم شده‎اند؛ اما اینکه جاحظ می‎گوید شعوبیه عموماً خاندان رسول اکرم و اصحاب او را دشمن می‎داشته‎اند، درست نیست (نک‍ : شعوبیه). حمزۀ اصفهانی باب دوم کتاب التنبیه علی حدوث التصحیف را کلاً به ذکر آراء و اقوال این گروه دربارۀ مسائل مربوط به زبان عربی اختصاص داده و پاره‎ای از ایراداتی را که بر شاعران و لغت‎شناسان عرب گرفته‎اند، نقل کرده است.

مآخذ

ابن‎اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، 1399ق؛ ابن فقیه همدانی، احمدبن محمد، البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1887م؛ اصفهانی، حمزه، التنبیه علی حدوث‎التصحیف، به کوشش محمداسعد طلس، دمشق، مجمع‎اللغة‎العربیة، 1968م؛ جاحظ، عمرو بن بحر، البخلاء، بیروت، دارصادر، 1973م؛ همو، البیان والتبیین، قاهره، مطبعة لجنة‎التألیف والترجمه والنشر، 1380ق / 1960م، 3 / 5؛ همو، التاج، بیروت، 1375ق / 1955م؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، محاضرات‎الادباء، بیروت، 1961م؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1338ش؛ مجمل‎التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، کلالۀ خاور، 1318ش؛ نلدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش. 

بخش ادبیات