آصف بن برخیا

آصَفِ بْنِ ‎بَرْخِیا (در عبری، آساف ‎بن ‎برخیا)، وزیر یا کاتب یا ندیم حضرت سلیمان. تقریباً در همۀ روایات و داستانهایی که ضمن آنها از این شخصیت نیمه تاریخی ـ نیمه افسانه‎ای یادی به میان آمده، به آیۀ 40 از سورۀ 27 (نمل) اشاره شده است: سلیمان از یاران پیرامون خویش خواست که پیش از وارد شدن ملکۀ سبا تخت او را در پیشگاه وی حاضر آورند و یکی از ملازمان او گفت که در یک چشم برهم زدن، این مهم را انجام خواهد داد. ترجمۀ آیه چنین است:
«آنکه دانش کتاب داشت، گفت من آن را پیش از آنکه چشم بر هم زنی، به نزد تو می‎آورم» (نمل / 27 / 40)، مفسران قرآن دربارۀ کسی که چنین پیشنهادی داده بر یک قول نیستند. برخی او را جبرئیل و یا فرشته‎ای دیگر دانسته‎اند و گروهی آدمیزاده پنداشته‎اند: ابن عباس وی را آصف ‎بن ‎برخیا دانسته که بر اسم اعظم آگاهی داشته است (طبری 19 / 103؛ فخر رازی 4 / 197؛ رازی ،4 / 163، ابوالفتوح رازی سمعیا بن‎ میکیا را بر تبارنامۀ او می‎افزاید). ابن‌مسعود گوید وی خضر(ع) بوده است (رازی؛ فخر رازی، همانجاها). قتادة فقط به «مردی از آدمیان» (فخر رازی) که نامش تملیخا بود (رازی) اشاره می‎کند. ابن زید نیز گوید: «وی مردی نیکوکار بود از جزیره‎ای در دریا» (رازی و فخر همانجایها). مجاهد نام او را مِسْطَح اسطوح ــ یا اسطوم و یا اسطوس ــ ذکر کرده (رازی، 4 / 163) اما جُبّایی گوید: وی کسی جز خود سلیمان نبوده است (رازی، 4 / 164؛ قس: فخر رازی، 4 / 197؛ اکثر این روایات در طبرسی، 5 / 6-225، میبدی، 7 / 222 و دیگران آمده است). 
سیوطی در فصل «مبهمات قرآن» (4 / 104) چند نام دیگر بر نامهای بالا افزوده است: ذوالنور، بلخ، ضبّه نیای بزرگ قبیلۀ ضبه (نیز نک‍: میبدی، 7 / 222). علامۀ طباطبایی (15 / 363) گفته‎هایی را که دربارۀ هویت او روایت شده، موجه نمی‎داند. 
ولی بیشتر مفسران، این مرد را آصف ‎بن‎ برخیا وزیر و مؤتمن و دوست سلیمان و به قولی وزیر، کاتب و معلم روزگار کودکی او دانسته‎اند که اسم اعظم خدا را می‎دانسته است و چون حق را بدین نام می‎خوانده، دعایش اجابت می‎شده است. لاهیجی (3 / 424)، ضمن تصریح بدین نکته که «در احادیث اهل بیت علیهم‎السلام متکثرالورود است که آن کس آصف برخیا بوده» می‎گوید در پاره‎ای از منابع اسلامی مانند مهج‎الدعوات و عیون اخبارالرضا آمده است که برخی از اولیای دین مانند امام موسی‌الکاظم(ع) خدای را به نام اعظمش که آصف او را بدان می‎خوانده، خوانده‎اند. مؤیدِ گفتۀ لاهیجی روایات وارد در برخی تفاسیر دربارۀ چگونگی دعای آصف برخیاست. قرطبی (13 / 204) از عایشه نقل می‎کند که پیامبر(ص) گفت: دعایی که آصف ضمن آن خدای را به اسم اعظمش خواند «یٰا حَیُّ یٰا قَیُّومُ» بود، ولی راویان دیگر مانند زهری و مجاهد آن دعا را به گونۀ دیگری نقل می‌کنند. روایتی را نیز طبرسی از محمدبن مسعود عیاشی نقل کرده که حضرت امام علی‎النقی(ع) به برادر خود موسی‎ بن‎ محمد گفت: اشارۀ حق تعالى در آن آیه (نمل / 27 / 40)، به آصف برخیا بوده است. 
در پاره‎ای مآخذ آصف نام یکی از مغنیان داوود، و در برخی دیگر دوست سلیمان معرفی شده است. در کتاب مزامیرِ عهد عتیق، مزمور پنجاهم، به نام آساف است. که به قول بعضی، تنها برای چند مزمور از مزامیر آهنگهایی ساخته است، اما روشن نیست که این همان آصف برخیاست یا کسی دیگر. 
در دایرةالمعارف جودائیکا مدخل جداگانه به عنوان آصف یا آساف برخیا نیامده و فقط در دو جا ضمن شرح موضوعات دیگر، بدین نام اشاره شده است. نکتۀ درخور توجه اینکه هیچ‌یک از این 2 اشاره در ضمن گزارش احوال حضرت سلیمان طبق مآخذ مورد اعتماد یهودیان نیست، بلکه آنجا که در شرح داستان ملکۀ سبا بر پایۀ روایات اسلامی سخن می‎گوید، می‎افزاید: «سلیمان به اشارۀ رایزنانش تصمیم به آوردن تخت بلقیس به اورشلیم گرفت». نیز می‎گوید: یکی از این مشاوران به گفتۀ مفسران اسلامی، آصف بوده است. همین دایرةالمعارف (13 / 1424) می‎گوید که: «داستان ملکۀ سبا در آیات 17-45 از سورۀ 27 (نمل) بسیار نزدیک است به آنچه در «ترگوم ثانی» (در احوال استر) دربارۀ سلیمان و بلقیس آمده است. باتوجه به لحن بیان جودائیکا و اینکه مدخل جداگانه‎ای به آصف اختصاص نداده است و نیز به دلیل اینکه این دایرةالمعارف ذیل سلیمان اشاره‎ای به موضوع ملکه سبا و آصف وزیر سلیمان نکرده، می‎توان نتیجه گرفت که یهودیان به آصف به عنوان شخصیتی تاریخی نگاه نمی‎کنند. در این کتاب (15 / 108) اشاره شده است که مفسران مسلمان، هنگام نسبت دادن حکمت و درایت و قدرت به سلیمان و وزیرش آصف، عموماً از روایات نیمه‌دینی یهودی «اگَّده» و افسانه‎هایی که گاه ریشۀ ایرانی دارند، متأثر بوده‎اند، اما مسلمانان در این اعتقاد خویش، بر آیات قرآنی (از قبیل: انبیاء / 21 / 81-82؛ نمل / 27 / 17- 18؛ سباء / 34 / 13؛ ص /  38 / 36، 39-40) استناد می‎کنند نه روایات نیمه‎افسانه‎ای یهودی ـ ایرانی.
در روایات و افسانه‎های یهودی که از سوی گروهی از مورخان و مفسران مسلمان، مانند احمد نیشابوری، طبری، ابن اثیر، ابن واضح یعقوبی، و در قرون بعدی، حمدالله مستوفی و خواندمیر با توصیفهای بیشتری گزارش شده است، یک جای دیگر به نام آصف برخیا برمی‎خوریم و آن ضمن داستان ازدواج سلیمان با دختر فرعون (و به روایتی، با دختر پادشاه جزیرۀ صیدون) است. برپایۀ این گزارشها، سلیمان پدر دختر یاد‌شده را کشت و وی را به زنی گرفت. پس از چندی برای تسلای آن زن پیکره‎ای از پدر او را در قصر نهاد. دختر به پرستش آن پیکره پرداخت. آصف روزی ضمن اعتراض به سلیمان وی را گفت: «چهل روز است که در خانۀ تو غیرخدا را می‎پرستند». چون سلیمان به حقیقت پی برد، آن زن را کیفر کرد، اما مفسران به استناد چندین آیه از آیات قرآن (ص / 38 / 30، 40؛ انعام / 6 / 85) انتساب قتل را به سلیمان که پیامبر برگزیدۀ خداست، نمی‎پذیرند. 
به دنبال شرح ماجرای یاد‌شده (یا بر پایۀ برخی افسانه‎های دیگر که متضمن قصۀ گم شدن انگشتری سلیمان است)، باز یادی از آصف شده است بدین شرح که دیوی به نام صَخْر خاتم سلیمانی را ربود و در هیأت سلیمان بر تخت پادشاهی نشست و پایۀ کار خود را بر ستم و تبهکاری نهاد. آصف که رفتار پیامبر خدا را غیرعادی دید، در کار او شک کرد و سرانجام با کوشش بسیار خاتم را از چنگ او به در آورد و به سلیمان بازگرداند. 
چون در روایات و تفسیرها، همه‎جا آصف وزیری خردمند، سیاستمدار و مدبر معرفی شده، نام وی در ادب فارسی نیز چنین معنایی به خود گرفته است. در سیاست‌نامۀ نظام‎الملک (ص 217) نام آصف به عنوان وزیری کاردان و آگاه در ردیف نام پیران ویسه، بوذرجمهر، صاحب‎ بن‎ عباد، آل برمک و بلعمیان آمده است. برخی از شاعران مانند مجیر بیلقانی، سوزنی سمرقندی، انوری، ضیاءالدین سنجری، ابن یمین، فتحعلی‎خان صبا و جز ایشان، ممدوحان خود را در حکمت و درایت به آصف مانند کرده‎اند و آنان را در قالب ترکیباتی مانند «آصف جم اقتدار»، «آصف جمشید رتبت» و جز آن ستوده‎اند. چنین می‎نماید که حافظ شیرازی بیش از دیگران از نام آصف بهره گرفته است. وی افزون بر یکی دو مضمون لطیف که بر پایۀ داستان آصف و سلیمان پرداخته، این نام یا ترکیباتی چون آصف ثانی، آصف عهد، آصف ملک سلیمان و آصف دوران را به صورت عناوین و القابی احترام‎آمیز در وصف وزیران همزمان خود به کار برده است (نک‍: حافظ غزلهای: 25، 28، 171، 219، 272، 286، 359، 362، 363).

مآخذ

ابن‎اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، 1402ق، 1 / 236-240؛ ابن طاووس، علی‎ بن موسى، مهج‎الدّعوات و منهج‎العبادات، به کوشش محمدحسن کرمانی، تهران، 1325ق، ص 311؛ اهور، پرویز، کلک خیال‌انگیز، تهران، زوار، 1363ش، 1 /  19-24؛ برسوی، اسماعیل، روح‎البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 6 / 349؛ جودائیکا، ذیلِ Aggadeh و Queen of Sheba و Solomon؛ حافظ شیرازی، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، زوار، جمـ ؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب‎السیر، تهران، خیام، 1362ش، 1 / 122-127؛ رازی، ابوالفتوح، روح‎الجنان، 1404ق؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ‎التواریخ، اسلامیه، 1351ش، 2 / 283، 290؛ سیوطی، جلال‎الدین، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات‎الرضی (افست)، 1363ش؛ شد، عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص 395؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، 1392ق، 15 / 361-371؛ طبرسی، فضل‎بن حسن، مجمع‎البیان، دارمکتبةالحیاة، 1380ق؛ طبری، محمدبن‎جریر، تفسیر، بیروت، دارالمعرفة، 1403ق؛ فخر رازی، التفسیرالکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ فخر مدبر، محمدبن منصور، آداب‎الحرب والشجاعة، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال، 1346ش، صص 432 و 433؛ قرطبی عبدالله‎بن محمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1372ق؛ لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی، 1340ش؛ مراغی، احمدمصطفى، تفسیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1985ق، 19 / 141؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش، ص 49؛ میبدی، ابوالفضل، کشف‎الاسرار، به کوشش علی‎اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1361ش؛ میرخواند، خاوندشاه، روضةالصفا، تهران، مرکزی، 1338ش، صص 379-387؛ نظام‎الملک، حسن‎بن علی، سیاست‎نامه، به کوشش عباس اقبال، تهران، زوار، 1320ش؛ نیشابوری، ابواسحق احمد، قصص‎الانبیاء، بیروت، دارالکتب‎العلمیة، 1401ق، ص 319؛ یعقوبی، ابن واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر، 1379ق، 1 /  59.

مجدالدین کیوانی