آرایش و پوشش

در آستانۀ جنگ جهانی دوم طراحان لباس تلاش کردند تا بار دیگر کرست فنردار را رواج دهند. مفسرین مد از اندامی همچون عدد هشت لاتینی (8) که لازمۀ پوشیدن لباسهای تازه بود، سخن به میان می‌آوردند و توصیه می‌کردند که خانمها هر طور شده، با استفاده از کرست اندام خود را به این شکل درآورند. علاوه بر این گرایش، سبکهای عجیب و گوناگونی، به ویژه در لباسهای شب، وجود داشت. بار دیگر دامنهای فنردار و دامنهای بسیار تنگ (نوعی بازگشت به مدهای اوایل دوران بعد از جنگ جهانی اول) و حتى دامنهای گشاد شلوار مانند، باب شد، ولی با آغاز جنگ این تحولات عقیم ماند.
در تابستان ١٩٣٩م/ 1318ش دامنهای روز تقریباً به کوتاهی دامنهای اواخر دهۀ ١٩٢٠م بود. پنجۀ کفشها کاملاً چهارگوش، و پاشنۀ آنها کوتاه بود. با آغاز جنگ، کلاه کوچک پس از ١٠ سال رواج، منسوخ شد و به جای آن اغلب روسری، و برای روزهای بارانی، باشلق پلاستیکی باب شد. زنان خانه‌دار نیز همچون زنانی که در کارخانه‌ها کار می‌کردند، به پوشیدن شلوار روی آوردند و بدین‌ترتیب، پوشیدن جوراب بلند غیرضروری شد. بسیاری از زنان حتى در مواقعی که دامن به تن داشتند، بدون جوراب بیرون می‌رفتند و پشت پای خود خطی شبیه درز پشت جوراب می‌کشیدند تا چنین به نظر آید که گویی جوراب ــ که هنوز وجودش ضروری بود ــ پوشیده‌اند. در ژوئن ١٩٤١/ تیر 1320 جیره‌بندیِ لباس در انگلستان آغاز شد و می‌توان گفت که در بقیۀ دوران جنگ، مد در این کشور جایی نداشت. در آمریکا جیره‌بندی لباس دشواریهای چندانی به همراه نیاورد، ولی محدودیتهایی در زمینۀ استفاده از پارچه‌ها ــ که تقریباً به ناپدید شدن پارچه‌های ابریشمی و نایلونی انجامیده بود ــ بر پوشاک تأثیر گذاشت. لباس روز متداول زنان همچنان در قسمت شانه پهن بود و دامنی کوتاه داشت. لباسهای کوتاه شب نیز بار دیگر متداول شد. زنان یا موی سرشان را به گونه‌ای شانه می‌کردند که دور صورت به حالت پف‌دار بایستد و انتهای آن را پشت سر جمع می‌کردند، یا اینکه آن را روی شانه‌ها آزاد می‌گذاشتند.
بعد از جنگ دوم جهانی که ارتباط آمریکا با فرانسه از سر گرفته شد، هیاهو برخاست که «مد همۀ لباسها حالت زنانه پیدا کرده است»، در حالی که هنوز تغییر چندانی در لباسها ایجاد نشده، و دگرگونی افزون‌تر در راه بود. در اوایل دهۀ ١٩٦٠م/1340ش مدل لباسها تا حد بسیار زیادی مشابه لباسهای دهۀ ١٩20م گردید، با کمرهایی پایین‌تر از حد معمول و دامنی بسیار کوتاه. کفشها بسیار پنجه‌باریک بود و پاشنه‌های باریک و نوک‌تیز داشت. در دوران پس از جنگ که مستخدمی در کار نبود، زنان اغلب به هنگام کار در خانه و مواقع خرید، شلوارهای گشاد می‌پوشیدند. در برخی از نقاط، شلوارکهای بلند (معروف به شلوار بِرمودا یا جامائیکا) جای این شلوارها را گرفت و دامن شلواری نیز دوباره مد شد.
در دوران پس از جنگ جهانی دوم در لباس مردان بازگشت عجیبی نه به مدلهای دوران ویکتوریا، بلکه به شیوه‌های دوران ادوارد مشاهده می‌شود و شلوارهای تنگ‌تر، کتهایی که یقۀ آنها بسته‌تر بود و کلاههای نمدی لبه باریک موسوم به کلاه لگنی از نو متداول شد. در این دوره جلیقه‌های پر زرق و برق برای مدتی گذرا مورد توجه بسیار قرار گرفت. شلوارهای گشاد، پیراهن ورزشی (اسپرت) که بدون کراوات پوشیده می‌شد و کتی مشابه لباس ارتشی، همراه با انواع بلوزهای پشمی، لباس عادیِ بسیاری از جوانان شد. به عنوان لباس شب، کت فراک کاملاً منسوخ شد، اما کت اسموکینگ همچنان رایج باقی ماند.

دوم ـ تاریخ پوشاک در دیگر نقاط آسیا

چیـن

بیش از 2000 سال پیش از آغاز عصر مسیحیت، چینیها به خواص شگفت‌آور ابریشم پی بردند و اندکی بعد، دستگاه بافندگی ویژۀ آن را اختراع کردند. این دستگاه ــ به‌علت مجهز بودن به وسایل مخصوص ــ قادر بود به سرعت پارچه‌های طرح‌دار ابریشمی ببافد تا نیاز جامعۀ تجمل‌پرست چین برآورده شود. بدین‌ترتیب، قرنها پیش از آنکه ابریشم چینی راهی غرب شود و پس از آن، غربیان با رموز پرورش کرم ابریشم آشنا گردند، مردم چین در زمینۀ پوشاک معیارهای بسیار دقیق و ظریفی داشتند.

 کهن‌‌ترین دورۀ تاریخ چین که شواهد موثق و عینی در زمینۀ سبکهای پوشاک از آن بر جای مانده، دورۀ سلسلۀ هان‌(٢٠٦ق‌م-‌ ٢٢٠م) است. نقشهای برجسته و منظره‌های رنگینِ نقاشی شده بر کاشیها و چوبهای لاک و الکل شدۀ مربوط به این دوره مردان و زنانی را نشان می‌دهد که لباسهایی شبیه کیمونوی ژاپنی با آستینهای فراخ بر تن دارند که روی آن کمربند بسته شده، و با چینهای بزرگ، اطراف پای آنان تا روی زمین فرو‌ ریخته است. این نوع ردا که پائو نام داشت و در سدۀ ٨م/2ق به ژاپن راه یافت، الهام‌بخش اصلی کیمونوی زیبایی است که هنوز زنان ژاپنی در مجالس رسمی آن را می‌پوشند.
در برخی از تمثالهای مربوط به دورۀ مینگ، امپراتوران در حالی تصویر شده‌اند که پائویی پُر چین و شکن و تیره رنگ بر تن دارند و روی آن ١٢ نماد که از زمانهای بسیار قدیم به عنوان نشانهای رسمی امپراتوری تعیین شده بودند، به چشم می‌خورند. دیگر تصاویر بر جای مانده از دورۀ مینگ صاحب‌منصبان را ملبس به پائوهایی سرخ نشان می‌دهد که روی سینۀ آنها مربعهای بزرگی به نام پو ـ فانگ دیده می‌شود و در میان این مربعها تصاویر پرندگان یا حیوانات نقش شده است. نقش هر پرنده یا حیوان نشان ویژۀ یکی از رده‌های 9‌گانۀ صاحب‌منصبان نظامی و غیرنظامی چین بوده که در ١٣٩١م/793ق توسط سلسلۀ مینگ مقرر شده بوده است.
هنگامی که مَنچو‌ها در ١٦٤٤م/1054ق سلسلۀ مینگ را سرنگون کردند و سلسلۀ چینگ را بنیاد نهادند، دستور دادند که لباسهایی به سبک جدید جای‌گزین پائوی پُرچین گردد. رسمی‌ترین ردایی که منچوها باب کردند، چائو ـ فو نام داشت که تنها در مراسم قربانی و مراسم بسیار مهمی که در دربار برپا می‌گردید، پوشیده می‌شد. چائو ـ فوی مردانه بالا‌تنه‌ای شبیه کیمونو، و آستینهای بلند و تنگی داشت که به سر‌آستینی مشابه سم اسب ختم می‌شد. همراه با این لباس، نواری به دور گردن می‌بستند و یقه‌ای مجزا روی آن نصب می‌کردند که شبیه بال پرندگان بود و روی شانه‌ها می‌افتاد. دامن چائو ـ فو که چین‌دار بود، به نوار کمر که خود به بالاتنۀ لباس متصل بود، وصل می‌شد. رنگها و طرحهای دقیقاً مشخص شده‌ای که اژدهای پنج چنگالی را همراه با ابر، امواج دریا و کوهستان نشان می‌داد، برای ردای امپراتوران، شاهزادگان، اشراف و صاحب‌منصبان تعیین شده بود. رنگ زرد روشن ردای امپراتور و دوازده نشان سلطنتی‌ای که بر آن نقش بسته بود، مقام والای او را کاملاً مشخص می‌ساخت. ردای صاحب‌منصبانِ دیگر به رنگ آبی بود که براساس مقررات تعیین شده ــ دربارۀ شمار، نوع و ترتیب قرار گرفتن نقشهای اژدها ــ تزیین می‌یافت.
ردایی به نام چی ـ فو که آن نیز نقش اژدها داشت برای پوشش عادی درباریان طراحی شده بود و زنان و مردان خاندان سلطنتی و اشراف و صاحب‌منصبان آن را به تن می‌کردند. جامۀ مردان برای تسهیل اسب سواری، افزون بر دو طرف،در قسمت جلو و پشت نیز چاک داشت و این چاکهای اضافی مشخصه‌ای بود که چی ـ فوی مردان صاحب‌منصب را از لباس همسرانشان متمـایـز می‌سـاخت. تمـامی چـی ـ فوهـا بـه گونه‌ای استادانه با آرایشهایی تعیین شده از طرحهای اژدها، ابر، کوهستان و امواج، همراه با نقشهای خوش‌یمن و نقشهای بودایی یا دائویی زینت می‌یافت. تمایز میان مقامها با رنگ چی ـ فوها و اندک تفاوتی در طرحهای اصلی آنها نشان داده می‌شد. چی ـ فوی امپراتوران که به رنگ زرد یا آبی بود، همیشه به سبب داشتن نمادهای 12گانۀ امپراتوری به خوبی قابل تشخیص بود. البته این 12نماد در شماری از رداهای ملکه‌ها (که روی آستین هم نواری با نقش اژدها دارند) نیز دیده می‌شوند، اگرچه در مقررات سلسلۀ چینگ استفاده از این نمادها برای ملکه توصیه نشده بود. در ١٩١٢م/1330ق در پی سرنگونی رژیم منچو و برپایی جمهوری چین و از میان رفتن سلسله مراتب رسمی امپراتوری، شمار زیـادی از این ‌چـی ـ فوهـا، از جمله چـی‌ ـ فوهای امپراتوران و ملکه‌ها، به موزه‌های غربی راه یافت. اکنون همین رداها منبعی غنی برای مطالعه در این زمینه محسوب می‌شوند.
کتـی سـه ربعـی مـوسوم به پو ـ فو که مردان و زنان آن را روی چائو ـ فو و چی ـ فو می‌پوشیدند، نیز جزء مهمی از لباس سلسلۀ چینگ گردید، زیرا با یک نگاه مقام دقیق کسی که آن را بر تن داشت، مشخص می‌شد و این بدان سبب بود که این کت از پارچۀ ابریشمی ساده به رنگ بنفش متمایل به سیاه دوخته می‌شد و نشان مخصوص با رنگهایی روشن و نیز با طلا، روی آن نقش می‌شد و ردای مخصوص امپراتور کـه کـون ـ فو نامیـده می‌شد و پو ـ فوهای خانوادۀ امپراتور با شمار و آرایش ویژۀ نشانهای اژدهای 5 چنگال که بر آن نقش می‌شد، از جامۀ دیگران متمایز می‌گشت. پو ـ فوی اشراف چهارگوشهایی داشت که تصویر اژدهای ٤ چنگال و دیگر جانوران اسطوره‌‌ای را در میان می‌گرفت. هر یک از مقامات نظامی و غیرنظامی نیز برای خود پو ـ فانگ خاصی داشتند.
تمامـی طبقـات پـایین‌تر از امپراتور چانگ ـ فوی غیررسمی منچو ــ که ردایی ساده و بلند بود ــ به تن می‌کردند؛ گرچه زنان چینی همچنان لباسهایی به سبک مینگ که شامل کتی سه‌ربعی و دامنی‌پلیسه بود، نیز می‌پوشیدند. چانگ ـ فوی مردان که برشی شبیه چی ـ فو داشت، اغلب از حریر یا تورِ طرح‌دارِ یک‌رنگ دوخته می‌شد. چانگ ـ فوی زنان دارای آستینهایی فراخ و بلند بود که با نوارهای مخصوصِ گل‌دوزی شده تزیین می‌یافتند. لباس چینی امروزی مستقیماً با الهام گرفتن از سبکهای چانگ ـ فو شکل گرفته است.

ژاپن

کهن‌‌ترین بازنمود لباسهای ژاپنی را می‌توان در مجسمه‌های گلی (موسوم به هانیوا) موجود در گورستانهای متعلق به سده‌های ٣ تا ٥ م جست‌وجو کرد. در شماری از این مجسمه‌ها زنان و مردان با لباسهایی دو تکه، شامل نیم‌تنه‌‌ای که جلو آن روی هم می‌افتد، دیده می‌شوند. مردان این نیم‌تنه را روی شلوارهای بلندی می‌پوشیدند که در بالای زانو روی آن نواری بسته می‌شد و سپس به حالت گشاد و صاف تا پایین ادامه می‌یافت؛ اما زنان آن را با دامنی چین‌دار می‌پوشیدند. 
جامه‌های کنونی دربار ژاپن که از سدۀ ١٢م/6 ق به این طرف تغییر اندکی یافته است، ویژگیهای چینی بسیاری دارد. مهم‌ترین این جامه‌ها جامۀ امپراتور است که سُکوتای نام دارد و تنها در مراسم بسیار مهم، همچون تاج‌گذاری پوشیده می‌شود. ردای روی این جامه، موسوم به هو به رنگ زرد است ــ رنگی کـه در چین تنها امپراتور و خانوادۀ سلطنتی می‌پوشیدند ــ و با نقشهای پرندگانِ هو ـ ئو و نیز کیلین (صورتهای ژاپنی نقشهای اسطوره‌ای فِنگ ـ هوانگ و چی ـ لین چینی) تزیین می‌یابد. رویی‌ترین و مهم‌ترین کیمونو از 3 کیمونویی که در زیر هو پوشیده می‌شود، شیتاگاسانه نام دارد که در پشت، دنباله‌ای به طول ٤ متر دارد. شیتاگاسانه از حریر سفید دوخته می‌شود و شلوار گشادی که اوئه ـ نو ـ هاکاما نام دارد و از ویژگیهای بارز لباس سکوتای محسوب می‌گردد، نیز از همین جنس است. هر دو این جامه‌ها و نیز کلاهی به نام کامّوری، از جنس ابریشم سیاه لاکاندود و مزین به دنباله‌ای قائم با نقش گل داوودی که نشان سلطنتی است، اسلوب کاملاً ژاپنی دارند؛ ولی لوح عاجی به نام شاکو که امپراتور هنگام بر تن داشتن سکوتای، آن را با خود حمل می‌کند، بی‌تردید از لوحهای یشم امپراتوران چین که مظهر قدرت امپراتوری آنان به شمار می‌رفت، الهام گرفته شده است. 

شکل کلی کیمونویی که زنان ژاپنی در دورۀ نارا اختیار کردند، به گونه‌ای حیرت‌آور شبیه ردای پائوی زنان چینی در دورۀ تانگ است. اغلب چنین تصور می‌شود که کیمونو توسط ژاپنیها ابداع شده است و در واقع نیز استادان طراحی و رنگرزی ژاپن بودند که در سدۀ ١٧- ١٨م/ 11-12ق شیوۀ تزیین این جامه را تکامل بخشیدند و آن را به زیباترین جامۀ جهان مبدل ساختند. پوشیدن کیمونوی آستین‌کوتاه (کُسُده) به عنوان جامۀ رو و بستن کمر آن با شالی باریک (اُبی) به دوران مورُماچی (دورۀ شوگونیِ‌آشیکاگا: ١٣٣٨-١٥٧٣م/ 738-981ق)بازمی‌گردد، یعنی زمانی که زنان سامورایی پوشیدن کیمونویی گشاد (اوچیکاکه) را به عنوان نوعی بالاپوش آغاز کردند. به تدریج کیمونوی آستین‌کوتاه به جامۀ زنان شوهردار، و کیمونوی آستین‌بلند (فوریسُده) به لباس دختران جوان مجرد تبدیل شد. کمربند پهن که امروزه زیباترین ویژگی لباس ژاپنی محسوب می‌شود، تا اوایل سدۀ ١٨م/12ق متداول نبود. از همین تاریخ زنان ژاپن پوشیدن کتی کوتاه موسوم به هائوری را که یکی از ویژگیهای مهم لباس زنان ژاپنی به شمار می‌رود، آغاز کردند.
جامه‌ای موسوم به یوکاتا که هم زنان و هم مردان ژاپنی می‌پوشند، یک نوع کیمونوی نخی است که طرحهای آن با شابلُن روی پارچه چاپ می‌شود. این جامه در اصل برای پوشیدن در منزل و بعد از حمام طراحی شده بود. از آنجا که پوشیدن این جامه در عصر روزهای گرم تابستان در خارج از خانه متداول گردیده است، پارچه‌های نخی‌ای که برای تهیۀ آنها بافته می‌شود، بیش از پیش زیبا و برازنده شده است.

کـره

برخی از عناصر اصلی لباس سنتی امروزی کره، یعنی چاگُری (نیم‌تنه)، پاجی (شلوار) و توروماگی (بالاپوش) سابقه‌ای دیرینه دارد. جامۀ سنتی دو‌تکه‌ای که امروزه در کره متـداول است، از دورۀ موسـوم به «سه پادشاهـی» (ح ٥٧ ق‌م ـ ٦٦٨م ) رو به تکامل گذاشت. در اوایل این دوران مردان و زنان نیم‌تنه‌های تنگی که تا کمرگاه می‌رسید، همراه با شلوارهای تنگ و کوتاه می‌پوشیدند و تصور می‌رود که علاقۀ سنتی کره‌ایها به جامه‌های سفید‌رنگ به این دوران بازمی‌گردد. اسناد تاریخی کره نشان می‌دهد که لباسهای مخصوص دربار در سدۀ ٧م/ 1ق از طرح لباسهای چینی دورۀ تانگ اقتباس شده است، ولی تأثیر پوشاک چینی بر لباسهای کره‌ای در این دوران، تنها از طریق تغییراتی که در لباس روزمرۀ اشراف کره به وجود آمد، قابل ردیابی است. زنان شریف‌زاده قبلاً شلوارها و نیم‌تنه‌های تنگ می‌پوشیدند (پوشیدن این جامه بعدها در میان طبقات فقیر همچنان متداول ماند).