دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آل ارتق | صادق سجادی آلِ اَرْتُق، سلسله‎ای ترک‌نژاد از قبایل غز که از 495-811 ق / 1101- 1408م در حصنِ کَیْفا، آمِد، خَرْتَبِرْت، ماردین، نصیبین، مَیّافارِقین و حلب فرمان راندند. سابقۀ تاریخی: نیای این سلسله، اَرتُق (به معنای زیادی) ‎بن اَکسُک (به معنای اندک) یا اَکْسَب، یکی از غلامان ترکمنِ ملکشاه سلجوقی بود و در دربار او پرورش ی...
آلب |
آلان | محمد آصف فکرت آلان، قومی از نژاد ایرانی که در دو سوی جبال قفقاز ساکنند. نام این قوم در منابع عربی به شکل اللّان و علان (ابوالفداء، 203) آمده است. آلان نامی است که در سده‎های گذشته به این قوم اطلاق می‎شده، اما امروزه آنان را اُسِت می‎نامند. به نوشتۀ بیرونی (ص 21) این قوم قبلاً در مشرق دریای خزر و منطقۀ خوارزم ساکن بوده‎اند....
آلای | علی اکبر دیانت , علی رفیعی آلای، واژه‎ای در زبان ترکی به معنای طایفه، گروه، فوج و جماعت و نیز اصطلاحی نظامی در سازمان سپاه عثمانی و ارتش نوین جمهوری ترکیه (قدری، 1 / 124)، معادل «هنگ»؛ به تشریفات نظامی و درباری و برخی مراسم مذهبی نیز اطلاق می‎شده است (پاکالین، I / 44) محتملاً این واژه از کلمۀ آلاگیون مأخوذ است که در دورۀ حاکمیت بیزانس ...
آل الیاس | سید علی آل داوود آلِ اِلْیاس، سلسله‎ای از فرمانروایان ایرانی که خاستگاه آنان سُغْد ماوراءالنهر بود و دوران کوتاهی از 317 تا 357ق / 929 تا 968م بر ایالت کرمان فرمان راندند و سرانجام به دست آل بویه از میان رفتند. زمینۀ تاریخی: بنیادگذار این سلسله ابوعلی محمد بن الیاس از سرداران سامانیان بود. پدر او الیاس بن یسع سغدی از سوی نصر ...
آلب ارسلان |
آلبانیای قفقاز |
آل برمک |
آل بوکرد | کاظم برگ نیسی آلِ بوکُرْد، یا آل بوکردان، آل بوکردون، عشیره‎ای احتمالاً عرب که عمدتاً در روستاهای کرانۀ چپ رود کارون در اطراف اهواز زندگی می‎کند. منشأ آل بوکرد شناخته نیست. پیران این عشیره خود را عرب می‎دانند و بر اساس روایت آنان، دو تن از فرزندان شیخ قبیلۀ خزاعۀ حجاز به نامهای سعد و عبدالله (یا یکی از این دو) از ترس جان ب...
آلپاگو | مجدالدین کیوانی آلْپاگو، آندرآ (د ح 1521م)، پزشک و دانشمند ایتالیایی و یکی از نخستین مترجمان آثار ابن‎سینا به زبان لاتین. زندگی: آلپاگو در نیمۀ اول سدۀ 15م در شهر بلون2 (بلوننسی) در جمهوری ونیز، در خاندانی اشرافی‎زاده شد. در دانشگاه پادوا3 به فراگیری پزشکی و فلسفه پرداخت و چندی نگذشت که در ایتالیا نامی به هم رسانید. در 1487م...
آل بنجیر | بخش تاریخ آل بُنْجیرْ، خاندانی از سادات حسینی شیراز که بیشتر افراد آن عارف، دانشمند، شاعر، قاضی و پیر طریقت بوده‎اند. منابع پژوهش دربارۀ این خاندان اندک است. مهم‌ترین این منابع تذکرۀ عرفات العاشقین و عرصات‎العارفین از تقی‎الدین محمد حسینی اوحدی بلیانی اصفهانی است که میان سالهای 1022-1024ق / 1613-1615م تدوین شده است (در...
آلپ تکین | سید علی آل داوود آلپ‌تکین، از غلامان ترک دربار سامانیان و بنیادگذار سلسلۀ غزنوی (ح 314- 359ق / 926-970م). اگر سخن نظام‎الملک را بپذیریم که می‎گوید آلپ‌تکین به هنگام رسیدن به مقام سپهسالاری خراسان (349ق / 960م) 35 سال داشت، باید تولد او را در حدود 314ق / 926م بدانیم (ص 123) آلپ‌تکین را هنگامی که غلام بود، احمد بن اسماعیل، دومی...
آل برهان | بخش معارف آلِ بُرْهان، یا بَنی مازه، خاندانی روحانی و سیاسی در ماوراءالنهر و بخارا در سدۀ 6 و 7ق / 12 و 13م. از این‎رو اینان را «آل برهان» خوانده‎اند که نزدیک به همۀ پیشوایانشان عنوان «برهان‎الدین» یا «برهان الملة والدین» داشته‎اند. شهرت «بنی مازه» را از نیای بزرگ خود عُمَر بن مازه گرفته‎اند. اینان، هم ریاست دینی منطقۀ...
آل بریدی | صادق سجادی آلِ بَریدی، خاندانی شیعه‌مذهب منسوب به ابوعبدالله محمد بریدی که از 316ق / 928م تا 338ق / 949م بر واسط و اهواز و بصره فرمان راند. روایت دیگری که نام آنها را یزیدی (سیوطی، 394) منسوب به یزید بن منصور حِمْیَری یا جَهیری (ابن‌کثیر، 11 / 158) مخدوم نیای این خاندان می‎داند، مردود است. زمینۀ تاریخی: بریدیان در آغاز ...
آل بحرالعلوم | بخش معارف آلِ بَحْرُالعُلوم، خاندانی از سادات حسنی از عالمان شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سدۀ 12 تا 14ق / 18 تا 20م در ایران و عراق. افراد این خاندان از آن‎رو به «بحرالعلوم» شهرت یافته‎اند که سردودمان آن سیدمحمدمهدی طباطبایی چنین عنوانی داشته است. اینکه آل بحرالعلوم به «طباطبایی» نیز مشهور است، بدین جهت است که از ...
آل بختیشوع | آذرتاش آذرنوش لِ بُختیشوع، نامی که بر خاندانی از پزشکان مسیحی نسطوری اطلاق شده است. افراد نامی این خاندان که طی این مقاله از آنان گفت‌وگو می‎شود، از سدۀ 2 تا اواسط سدۀ 5 ق / 8 تا 11م می‎زیسته‎اند. تلفظ و ریشۀ کلمۀ بختیشوع مورد بحث دانشمندان بوده است. 4 تلفظ زیر از همه معروف‎تر است: بَختیشُوع (کحاله؛ مصاحب)؛ بَختَیشُوع (زرک...
آلبانی | عباس سعیدی آلْبانی، کشوری با نظام کمونیستی واقع در ساحل غربی شبه‌جزیرۀ بالکان، با 748‘28 کم 2 مساحت، و 86/2 میلیون نفر جمعیت (آمار 1982م). نام رسمی آن جمهوری دموکراتیک خلق آلبانی (به زبان آلبانیایی: اشکیپری، اشکیپنیا، اشکیپریا، یعنی سرزمین عقاب) است و از شمال و شرق با یوگسلاوی و از جنوب با یونان همسایه است. پایتخت آن، ت...
آل باوند | صادق سجادی آلِ باوَنْد، سلسله‎ای از امیران محلی مازندران، منسوب به باوندی شاپور، احتمالاً از نوادگان قباد، شاه ساسانی، که میان سالهای 45-750ق / 665- 1349م، به نام اسپهبدان یا شاهان مازندران در 3 دوره بر بخشهایی از مازندران و گیلان فرمان راندند. سابقۀ تاریخی: قباد ساسانی پس از درهم شکستن رومیان و سرکوب کردن قبایل هون، با...
آل بوسعید | کاظم برگ نیسی آل بوسعید، سلسله‎ای اِباضی‌مذهب که از واپسین سالهای نیمۀ نخست سدۀ 12 / ق / 18م تا به امروز بر مَسقط و عُمان فرمانروایی دارند. زمینۀ تاریخی: کرانه‎های جنوبی خلیج‎فارس و دریای عمان از آغاز سدۀ 10ق / 16م صحنۀ کشمکشهای برخی قدرتهای بومی و بیگانه بوده است. تصرف هرمز و مسقط از سوی پرتغالیها (913ق / مارس 1507م) اگرچ...
آل بویه | صادق سجادی آل بویه، سلسله‎ای ایرانی‌نژاد و شیعی‌مذهب، منسوب به ابوشجاع بویه که میان سالهای 322- 448ق / 933-1056م بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام فرمان راندند. سابقۀ تاریخی: در میانه‎های سدۀ 3ق / 9م، سلطۀ دیرینۀ دستگاه خلافت عباسی با جنبشهای استقلال‌طلبانه‎ای در قلمرو خود روبه‎رو شد که به سهم خوی...
آلپمیش | بخش ادبیات آلْپَمیش، یا اَلپمیش، قهرمان ازبک داستانهای پهلوانی و حماسی اقوام آسیای مرکزی. نام وی به صورتهای گوناگون اما شبیه به هم نزد ازبکها، قزاقها، قراقالپاقها، آلتاییان (ه‍ م)، باشقیرها، تاتارهای قازان و حتێ تاجیکها به‌رغم تفاوت گویش، ضبط و شناخته شده است. آلپمیش شخصیت اصلی مجموعه‎ای از داستانهاست که به دو بخش جداگا...
آل جلایر |
آلتی پرمک | بخش ادبیات آلْتی پَرْمَک، یا آلتی پارماق (شش انگشتی)، محمد بن محمد، ملقب به ابن چِقْرَقْچی (د 1033ق / 1624م)، فقیه، صوفی و مترجم ترک. در اوسکوپ1 زاده شد و پس از طی دوران تحصیل، به ارشاد سیدجعفر افندی، به طایفۀ «بایرامیه» از طریقه‎های صوفیۀ معروف آسیای صغیر پیوست. سپس به استانبول رفت و در مسجد سلطان محمد به وعظ و روایت ح...
آل چوپان |
آل خاقان |
آل داوود | علی رفیعی آلِ داوود، یا آل داود (در رسم‎الخط قرآن)، عنوانی برای خانان داوود بن اشعیا (1008 یا 1033-987ق‌م)، پیامبر بنی‎اسرائیل. این عنوان یک‎بار در قرآن مجید آمده است.‎ ای آل داوود، سپاسگزاری کنید (سبأ / 34 / 13). واژۀ آل (ه‍ م) به معنی شخص، خاندان، فرزندان (جوهری؛ ازهری)، پیروان و نزدیکان است. داوود از فرزندان یهود پس...
آلتای | بخش جغرافیا آلْتای، نام رشته‌کوه و سرزمینی در آسیای مرکزی است که گروهی از مردم آن مسلمانند (نک‍ : آلتاییان). رشته‌کوههای آلتای در خاور آسیای مرکزی و در جمهوری خلق مغولستان و کشور چین واقع است و از باخترِ دشت سیبری (°81 طول شرقی) به سوی جنوب خاوری به سمت دشت گوبی (°106 طول شرقی) و از حوضۀ رود ایرتیش و دزونگاری (زونگاری) ت...
آل تبان | سید علی آل داوود آلِ تَبّان، یا تَبّانیان، خاندان مشهوری از دانشمندان و فقیهان حنفی‌مذهب و سیاست‌پیشۀ خراسان در سده‎های 4 و 5 ق / 10 و 11م به روزگار سامانیان و غزنویان. بیشتر افراد این خاندان به فضل و پرهیزگاری معروف بوده‎اند. بیهقی نام چند تن از آنان را آورده است. ابن ابی‎الوفاء نیز فقهای حنفی آل تبان را یاد کرده است. در پار...
آلت مخروطه | بخش علوم آلَتِ مَخْروطه، ابرازی که ابوریحان بیرونی برای سنجش جرم مخصوص اجسام ساخته است. این ابزار، ظرفی مخروطی‌شکل است که بر گردن باریک آن، سوراخی تعبیه گردیده است. ظرف را از آب پر می‎کنند و جسم مورد‎نظر را در آن می‎اندازند. نسبت میان وزن جسم و وزن آب خارج‌شده از سوراخ، جرم مخصوص آن جسم را نشان می‎دهد. بیرونی با این ا...
آل حیان تغلبی | بخش معارف آلِ حَیّانِ تَغْلِبی، خاندانی از محدثان بزرگ و مشهور شیعی در کوفه در سدۀ 2-4ق / 8-10م. آل حیان به قبیلۀ بنی‌تغلب کوفه انتساب دارند. از زندگانی و شخصیت حیان تغلبی که این خاندان منسوب به اوست، آگاهی روشنی در دست نیست جز اینکه گفته شده است که وی در کوفه به صرافی اشتغال داشته است و از این‎رو همۀ افراد خاندان او ب...
آل حسول | صادق سجادی آلِ حَسول، یا حَسّول، حَسوله، خاندان علمی و ادبی ایرانی که چندی در سدۀ 4 و 5 ق / 10و 11م عهده‎دار وزارت و دبیری آل بویۀ شاخۀ ری و غزنویان و سلجوقیان بودند. از نیای این خاندان، حسن بن حَسّول یا حَسوله، جز نام وی (یاقوت، 13 / 19) اطلاعی در دست نیست، اما احتمال هست که مرادِ نوری (3 / 480) از «شیخ ابومحمد بن حسول...
آل دابویه | عبدالکریم گلشنی آلِ دابویه، یا بَنی دابویه، سلسلۀ کوچک و قدیم محلی که پس از انقراض ساسانیان و درحدود 40- 142ق / 660- 759م در گیلان و دیلم و طبرستان با استقلال حکمرانی کردند. این سلسله منسوب است به دابویه پسر بزرگ گیل گاوباره، پسر فرخان گیلانشاه (ابن اسفندیار، 153- 177؛ مرعشی 26- 35، 228). در زمان ساسانیان، رسم بر این بود که ...
آلتونتاش | سید علی آل داوود آلْتونتاش، (د 423ق / 1032م)، از غلامان ترک‌نژاد که از آغاز با غزنویان همگام و همراه بود و نخست در میان لشکریان سبکتکین به مقام سرداری دست یافت و سپس حاجب بزرگ پادشاهان غزنوی گردید. آلتونتاش در زمان فرمانروایی سبکتکین حاجب کبیر شد و به فرمان او نزد ایلک خان رفت تا از وی برای یاری رساندن به قابوس ابن وشمگیر کمک...
آل خمیس | کاظم برگ نیسی آلِ خَمیس، یا الخمیس عشیرۀ عرب‌ شیعی‌مذهب خوزستان که در روستاهای پیرامون رامهرمز، زندگی می‌کنند. وجه تسمیه و خاستگاه: دربارۀ نام این عشیره، روایتها و اشاره‌هایی می‌توان یافت که پذیرش یا رد آنها جای تردید دارد. یکی از روایتهای محلی می‌گوید که این عشیره را از آن رو آل خَمیس نامیدند که از گرد آمدن مردمان 5 روستا...
آلتون کوپری | جعفر شعار آلتونْ کوپْری، شهری قدیمی، در کشور عراق واقع در نیمه‌راه کَرکوک‌ـ اَربیل، در استان کرکوک کنونی با °44 و‌´8 طول شرقی و‌°35 و‌´42 عرض شمالی. این شهر در درۀ زاب صغیر، جایی که این رودخانه از دره‎های عمیق کوهستانی به سوی جلگۀ دجله خارج می‎شود، در 42 کیلومتری شمال غربی کرکوک و در حدود 105 کیلومتری جنوب شرقی موصل قر...
آلتی شهر | منصور کیایی آلْتی شَهْر، (= شش شهر)، ناحیه‎ای شامل 6 شهرِ آق‌سو، اوچ تورفان، کاشغر، یارکند (یارقند)، ختن و کوچا (کُچا)، واقع در جلگۀ تاریم و بخشی از ترکستان شرقی (یا ترکستان چین). جلگۀ تاریم از جنوب به ارتفاعات تبت (کون لون)، از شمال به کوههای تیان‌شان و از مغرب به کوهستانهای پامیر محدود است و از شرق بدون برخورد با مانعی...
آل ترکه | محمدعلی مولوی آل تُرْکه، از خانواده‎های نامی دین و دانش در ایران که بیش از 2 قرن در اصفهان معروفیت عام داشته‎اند. اصل این خانواده از خجند ترکستان بود و نسبت ترکه از این‎رو با نام افراد آن همراه گشت. جد آنان در عصر خوارزمشاهیان (یا سلاجقه) به اصفهان هجرت کرد. فرزندان وی درآنجا ماندگار شدند و جمعی از ایشان در دانش به مقامات ...
آلتون خان | سید علی آل داوود آلْتون خان، (د 631 ق / 1234م)، آخرین پادشاه آلتون خانیان که درخَتایْ (چین شمالی) فرمان می‎رانده و دوران پادشاهی او 11 سال، از 620 تا 631 ق / 1223 تا 1234م، بوده است. وی با چنگیزخان و فرزندش اوکتای قاآن جنگها داشته، و سرانجام بر اثر شکست در آخرین جنگِ با مغولان، خود و خانواده‎اش را در آتش سوزانده است (جمادی‎ال...
آل حسنویه | پرویز اذکایی آلِ حَسْنَوَیْهْ، یا حَسْنویه، خاندانی شیعه‌مذهب از کردان بَرْزَکانی ایران که حدود نیمۀ دوم سدۀ 4ق / 10م بر قسمتهایی از جبال و کردستان و لرستان و خوزستان فرمان راندند. سابقۀ تاریخی: دورۀ پریشانی خلافت عباسی در ایران زمین (سدۀ 3- 5 ق / 9- 11م) مجالی برای پیدایش امارتهای ایرانی پیش آورد. از‌جملۀ آنها، دیلمیان و...
آل خجند | سید علی آل داوود آلِ خُجَنْد، خاندانی از دانشمندان، فقیهان، متکلمان و واعظان شافعی‌مذهب که خاستگاه آنان خجندِ ماوراءالنهر بود. آنان از سدۀ 5-7ق / 11-13م، در اصفهان صاحب شوکت و اعتبار بودند و یکی از دو محلۀ مهم شهر را که دردشت نام داشت، در تصرف داشتند و بر گروه بسیاری از مردم آن شهر ریاست می‎کردند. این دودمان از فرزندان مهلّب ...
آل ثانی | صادق سجادی آلِ ثانی، سلسله‎ای منسوب به ثانی بن محمد که از اواسط سدۀ 13ق / 19م به‌تدریج نیرومند شدند و حکومت شبه‌جزیرۀ قَطَر را در دست گرفتند و تاکنون نیز در آنجا فرمان می‎رانند. نیاکان آل ثانی از طریق قبیلۀ معاضید منشعب از قبیلۀ وُهبه که خود از بنی حَنْظَله جدا گشته است، به بنی‎تمیم نسب می‎برند (حمزه، 140). آنان نخست در...
آل تمغا | مجدالدین کیوانی آلْ تَمْغا، این واژه که به صورتهای آلتمغا (جوینی، 1 / 114؛ بناکتی، 389)، اَلْتَمغا (بناکتی، 368، 459؛ رشیدالدین، تاریخ غازانی، 96) تمغاء آل (بناکتی، 463)، آل تمغا (رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، 122)، آل طَمغێ (ابن بطوطه، 371) و یک مورد تَمْقا (تذکرةالملوک، 32) در تاریخها ضبط شده، از اصل اُیغوری به زبان مغولی راه ...
آل حمدان | صادق سجادی آلِ حَمْدان، سلسله‎ای شیعی‌مذهب از قبیلۀ بنی تَغْلِب که از حدود 292ق / 905م تا 394ق / 1004م بر بخشهایی از شام و شمال عراق (جزیره) فرمان راندند. بخش یکم ـ بحث تاریخ نیای این سلسله، حمدان بن حَمْدون بن حارث نام داشت که با قبیلۀ خویش در پیرامون موصل ساکن شده بود. او در 254ق / 868 م با تغلبیان دیگر به پیکار با خو...
آل خلیفه | کاظم برگ نیسی آلِ خَلیفه، سلسله‌ای مالکی‌مذهب از عربهای عَتوبی عربستان که در نخستین سالهای سدۀ 18م به کرانه‌های جنوبی خلیج فارس کوچیدند، در حدود 1196ق / 1782م مجمع‌الجزایر بحرین را گرفتند و تا امروز بر بحرین فرمانروایی دارند. زمینۀ تاریخی: در نیمۀ دوم سدۀ 12ق / 18م سرزمینهای خاور و جنوب خلیج فارس صحنۀ کشمکش قدرتهای گوناگون...
آلتاییان | عنایت الله رضا آلْتاییان، در مفهوم وسیع به اقوام و قبایل ترکی زبان ساکن سرزمین آلتای شوروی، چین و مغولستان اطلاق می‌شود و به 2 بخش آلتاییان شمالی و جنوبی تقسیم می‌گردد. وجه تسمیه: نام آلتای با گذشت سده‌های دراز هنوز در پرده‌ای از ابهام باقی مانده و چنان‌که باید به درستی روشن نشده است. بعضی محققان معتقدند که این نام از واژۀ ...
آلتین اردو | عباس زریاب خویی آلْتینْ اُرْدو، (= اردوی زرین)، اصطلاحی که به حکومت اولاد باتو، پسر جوچی، در دشت قبچاق و ولایات و ممالک شرقی و جنوبی و غربی و شمالی آن گفته می‎شود. این حکومت از نیمۀ دوم سدۀ 7ق / 13م تا نیمۀ 9ق / 15م دوام داشت و بعد به دولتهای کوچکتری منقسم شد و سرانجام همۀ متصرفات آن به دست دولت روسیۀ تزاری افتاد و اکنون جزو...
خاقانی شروانی | حسن انوری خاقانیِ شِرْوانی، از شاعران بزرگ زبان فارسی که در قرن 6 ق/ 12 م می‌زیسته، و در همۀ دورانهای پس از آن، از اعتبار خاصی برخوردار بوده است. از قدما عوفی در لباب ‌الالباب گزارش می‌کند: «جماعتی برآن‌اند که شیوۀ سخن بر خاقانی ختم شده است» (2/ 221) و حمدالله مستوفی می‌نویسد: «به طمطراق طرز شعر او تا غایت مانند او کس ...
آخته بیگی |
آخال تکه | محمد آصف فکرت آخال تِكّه، یا اَخَل تِكّه، نامی كه در سالهای 1299-1307ق / 1882-1890م بر شهرستانی از استان ماوراءِ خزر اطلاق می‌شد كه اكنون قسمتی از آن معروف به عشق‌آباد، مركز تركمنستان شوروی است. آخال اسم محل و تِكه یا تِكّه نام قبیلۀ تركمان ساكن در این سرزمین است. این شهرستان از بخشهای اَتِك (مركز آن: كاخْكه) و دُرون یا دَ...
آخسقه | صادق سجادی , جعفر شعار

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام