دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آتشی | بخش ادبیات آتَشی، خَبّاز شیرازی طوسی، شاعر سدۀ 9 و 10ق / 15 و 16م. وی در شیراز اقامت داشت، معاصر صبوحی و همچون او نانوا بود و «یكدیگر را هجوهای ركیك می‌گفتند». حكیم شاه محمد در فصلی كه خود به ترجمۀ مجالس النفائس افزوده، آتشی را در شمار شاعرانی آورده است كه پس از 928ق / 1522م می‌زیسته‌اند (علیشیر نوایی، 388؛ سام میرزا، 3...
آثار ذاتی | صمد موحد آثارِ ذاتی، اوصاف ناشی از ذات و ماهیت شیء كه آن را از اشیاء دیگر متمایز می‌سازد. واژۀ «آثار» در فلسفۀ اسلامی در این موارد به‌كار رفته است: 1. آثار ذاتی در مقابل آثار عَرَضی؛ 2. آثار وجودی در مقابل آثار ماهُوی؛ 3. آثار عُلوی در مقابل آثار سُفلی. در اینجا به بحث دربارۀ «آثار ذاتی» می‌پردازیم: محمولاتی كه مقوم م...
آثار احمدی | بخش معارف آثارِ اَحْمَدی، كتابی تاریخی و كلامی به زبان فارسی، نوشتۀ احمد بن تاج‌الدین استرابادی. برخی از پژوهشگران احتمال داده‌اند كه پدر وی سیدی علوی از فرزندزادگان موسی بن مبرقع بوده كه در هرات می‌زیسته و سپس به بیرجند رفته است، و در این شهر به دست اسماعیلیان به قتل رسیده و در روستای شاخِن از توابع دُرُخش به خاك سپرد...
آثار عجم | جعفر شعار آثارِ عَجَم، كتابی جغرافیایی و تاریخی به زبان فارسی، نوشتۀ سیدمحمد نصیر بن میرزا جعفر حسینی، فرصت شیرازی ملقب به «فرصت‌الدوله» (1271-1339ق / 1855-1921م). نویسندۀ این كتاب در شیراز زاده شد در همانجا درگذشت. علوم زمان را به خوبی آموخت و با زبان انگلیسی آشنایی پیدا كرد. موضوع بنیادی این كتاب اوضاع جغرافیایی و آث...
آثار علوی | صمد موحد آثارِ عُلْوی، یا كاینات الجَوّ، عنوانی كه فلاسفۀ اسلامی در مورد مباحث مربوط به پدیده‌های جوّی به‌كار برده‌اند. در نظر این دانشمندان، آثار علوی یكی از 8 بخش اصلی دانشهای طبیعی است كه «بازنماینده و خبردهنده بُوَد از حادثه‌هایی كه در هوا پیدا شود چون رعد و برق و باران و برف و شگفتیهایی كه بر زمین بُوَدْ چون بیرو...
الآثار الباقیة عن القرون الخالیة | صمد موحد اَلآثارُالباقِیَة عَنِ القُرُونِ الخالِیة، كتابی به زبان عربی، نوشتۀ ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362-440ق / 972- 1048م) محقق، عالم هیأت، ریاضی‌دان و هندشناس بزرگ ایرانی. موضوع اصلی كتاب عبارت است از گاه‌شماری و گاه‌شناسی ملتهای باستانی كه ضمن آن نكات پرارج بسیاری دربارۀ مسائل نجومی، جشنها و اعیاد اقوام گونا...
آثاری | آذرتاش آذرنوش آثاری، زین‌الدین (یا شرف‌الدین) شعبان بن محمد (765- 828 ق / 1364-1425م)، شاعر و ادیب شافعی. در قاهره زاده شد و اجداد او از موصل و ظاهراً غیرمسلمان بودند. جدش داوود نخستین كس از خاندان او بود كه به اسلام گروید. وی كه گویی از این سابقه ناخرسند بود، پس از اقامت در مكه (ح 807 ق / 1404م) خویشتن را آثاری (منسوب به ...
آجال |
آجودان | آذرتاش آذرنوش آجودان، اصطلاحی نظامی كه به روزگار قاجاریان از زبان فرانسه به فارسی راه یافت و در ایران متداول گردید. این اصطلاح پس از مسافرت ژنرال كلودماتیو دوگاردان به ایران (1222ق / 1807م) و آشنایی ایرانیان با نظام كشورهای غرب، احتمالاً به تقلید از تركان عثمانی، در دستگاههای لشكری و كشوری ایران به‌كار برده شد. درجۀ مذكور ...
آجرومیة | آذرتاش آذرنوش آجُرّومِیه، عنوان اختصاری رسالۀ المقَّدمة الآجرومیة فی مبادئ العربیّة در نحو كه آن را ابوعبدالله محمد بن محمد بن داوود صَنْهاجی (672-723ق / 1273-1323م) معروف به ابن آجُرُّوم (ه‍ م) در مكه تألیف كرده است. نسخ خطی و شروح متعدد آجرومیه (كه گاه جَرومیّة خوانده می‌شود) بر شهرت شگفت‌آور آن دلالت دارد. كوتاهی و سادگ...
آجرکاری |
آثار الوزراء | بخش ادبیات آثارُالوُزَراء، كتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ سیف‌الدین حاجی بن نظام عقیلی از نویسندگان و دبیران دربار تیموریان در سدۀ 9ق / 15م. وی این كتاب را میان سالهای 875 و 892 ق / 1470 و 1487م به نام و برای خواجه قوام‌الدین نظام‌الملك خوافی نوشته است. این خواجه از بزرگان دربار سلطان حسین بایقرا (842-911ق / 1438-1505...
آجری | محمدعلی مولوی آجُرّی، ابوبكر محمد بن حسین بن عبدالله (ح 280-360ق / 893-971م)، فقیه و محدث. در محلۀ درب الآجر در غرب بغداد زاده شد. بیشتر رجال‌شناسان، مذهب او را شافعی گفته‌اند، اما برخی نیز وی را حنبلی دانسته‌اند. مشایخ او در حدیث ابومسلم كَجّی، ابوشعیب حَرّانی، احمد بن یحیى حُلْوانی، جعفر بن محمد فاریابی، مفضل بن محمد جند...
آجودان باشی | بخش تاریخ آجودان‌باشی، اللٰهیارخان افشار فرزند حسینقلی خان بیگلربیگی (د 1304ق / 1887م)، از بزرگان طایفۀ افشارِ ارومیه در عهد ناصرالدین شاه. در نظام ایران منزلتی به دست آورد و از قراولان خاص و سركردۀ فوج سوادكوه شد. وی پس از فوت جهانگیرخان ارمنی، در 1295ق / 1878م، به مقام آجودان‌باشی كل نایل گردید و تا پایان عمر در این ...
آجارستان | عنایت الله رضا آجارِستان، یا آجاریا، یكی از جمهوریهای خودمختار منطقۀ قفقاز و بخشی از جمهوری شوروی گرجستان است. مساحت آن 000‘3 كمـ 2 و جمعیت آن (در 1984م) 000‘375 نفر بوده است (دائرة‌المعارف بزرگ شوروی، چ 3، 24(2) / 525؛ آكینر، 244). آجارستان در جنوب غربی گرجستان و شرق دریای سیاه قرارگرفته و بخشی از آن با تركیه هم‌مرز است.
آجر | هادی عالم زاده آجُر، (معرب آگور، آگُر در فارسی دَری، اَگورو1 در فارسی باستان) قطعاتی از گل رس پخته با اشكال هندسی كه از روزگاران بسیار كهن پس از كشف آتش بشر آن را شناخته و به‌عنوان یكی از با‌ارزش‌ترین و ضروری‌ترین عناصر و مواد دست‌ساخت (مصنوع) آدمی در آثار ساختمانی كهن‌ترین تمدنها در سرزمینهای مختلف به‌كار رفته و همچنان تا ...
آجودان حضور | بخش تاریخ آجودان حُضور، سیدمحمد فرزند سیدابوالقاسم (1283-1332ق / 1866-1914م) ملقب به مردك یا آقا مردك، سپاهی و درباری روزگار ناصرالدین شاه. پدرش كه از شاگرد بزازی به فراشی حرم رسیده بود، دختر خود را به امین خاقان (مَلیجَك اول) داد. به سبب همین خویشاوندی، سیدمحمد كه از 1301ق / 1884م در شمار پیشخدمتان ناصرالدین‌شاه در‌آم...
آچین |
آبدار | جعفر شعار آبدار، كسی كه در دربار امیران و شاهان آب برای نوشیدن یا شست‌وشو به آنان می‌داد و مأمور تهیۀ نوشیدنیها بود. به شربتدار و شرابدار (ساقی، آیاقچی) نیز آبدار گفته می‌شده، اما در تداول امروزی، آبدار خادمی است كه كار تهیۀ چای و قهوه و قلیان را به‌عهده دارد و اسباب آبدارخانه به او سپرده می‌شود. متصدی شغل آبداری را ام...
آب دنگ |
آبدیز |
آبرسانی |
آبش خاتون |
آب گرگر |
آبری | سید کاظم موسوی بجنوردی آبُری، ابوالحسن، محمد بن حسین بن ابراهیم بن عاصم بن عبدالله سجستانی (د 363ق / 974م)، حافظ قرآن، و مورخ و محدث شافعی، از مردم آبُر،‌ یكی از روستاهای سجستان. برای طلب علم و شنیدن حدیث به مصر، شام، حجاز، عراق عرب، جبال، و خراسان سفر كرد و از ابن خزیمۀ نیشابوری، ابوالعباس سراج نیشابوری، زكریا بن احمد بلخی، ابونعی...
آب زلال | سید علی آل داوود آبِ زُلال، نام دو منظومه در ادب پارسی از شاعران زیر: 1. شوشتری جزایری، میرمحمد عباس بن علی‌اكبربن محمدجعفر موسوی لكهنوی (1224-1306ق / 1809-1889م). اثر او در زمینۀ اخلاق عملی است. این كتاب در 1307ق / 1890م همراه كتابهای اجناس الجناس و گوهرشاد او در لكهنو به چاپ رسیده است. یك‌بار نیز در مصر چاپ شده است. آقابزرگ...
آب سالار |
آبگینه |
آبسکون | صادق سجادی , جعفر شعار آبَسْكون، یا آبُسْكون، آبِسْكون، اَبَسکون، جزیره یا بندرگاهی كهن در جنوب شرقی دریای خزر و شمال باختری استراباد در مصب رود گرگان كه جغرافی‌دانان متقدم طول شرقی آن را °79 و ´45 و عرض شمالی آن را °37 و ´10 یا ´15 تعیین كرده‌اند (ابوالفدا، 36؛ وثوق زمانی، 29، به نقل از خواجه نصیر). با اینهمه، اكنون محل دقیق آن شن...
آبرنگ | یحیی ذکاء آبْرَنْگْ، گونه‌ای نگارگری و رنگ‌آمیزی كه از آمیختن رنگهای خشك با آب و كشیدن آن با قلم‌مو بر روی كاغذ پدید می‌آید. در نگارگری به شیوۀ آبرنگ، گَرد یا سودۀ رنگهای گوناگون گیاهی و كانی را با مواد چسبانك همچون صمغ و سریش و سفیدۀ تخم‌مرغ (آلبومن)1 و گاه برای پیشگیری از زود خشك شدن با گلیسیرین و عسل درمی‌آمیزند و ب...
آبگرم | علی بلوکباشی آبْگَرْم، چشمه‌ای كه گرمای آب آن بالاتر از اندازه‌های متعارف، و نوعاً دارای برخی نمكها و مواد معدنی است و گاه اثر درمانی نیز دارد. این نوع آبها از اعماق زمین سرچشمه می‌گیرد و معمولاً از شكافهای سطح زمین با فشار بیرون می‌تراود. از لحاظ منشأ، دو نوع آبگرم تشخیص داده شده است: 1. آبگرمهای سطحی: كه از روی زمین سرچ...
آبل | هادی عالم زاده آبِل، نام چندین محل در سوریه، لبنان، فلسطین و اردن. این كلمه گاه به تنهایی و گاه به شكل مضاف به نام یك محل و جز آن به‌كار رفته است. «آبل» یك واژۀ سامی و ظاهراً به معنای جای پرآب (جودائیكا) یا متضمن مفهوم پرآبی، سرسبزی و فراوانی گیاه است (بستانی؛ مشكور) در كتاب مقدس این كلمه به معنای «نهر» (جوی و رودخانه) آمده...
آبی اللحم | سید کاظم موسوی بجنوردی آبِی اللحْم، عبدالله بن عبدالملك بن عبدالله الغِفاری (د 8 ق/ 629م)، از صحابۀ پیامبر اكرم(ص). از زندگی او آگاهی بسیاری در دست نیست و حتى در نام او نیز اختلاف نظر وجود دارد (ابن حِبان، 3/ 299، حاشیۀ 4). ابن قتیبه (د 276ق/ 889 م) در وجه تسمیۀ او به آبی اللحم گفته است: چون وی از خوردن گوشت حیوان مذبوح بر انصاب (س...
آتا | علی اشرف صادقی آتا، یا اَتا، كلمه‌ای تركی به معنی پدر، پدربزرگ، جد، و توسعاً شخص محترم و روحانی. تركان آسیای مركزی اجداد هفتگانۀ خود را «یتی (یدی) آتالار» می‌نامند (دورفر، II / 6). در تاریخ قبایل اُغوز از بعضی شخصیتهای محترم و روحانی مانند قورقوت آتا و ایرْقِل آتا نام برده شده است. این شخصیتها حكما و دانایان و یا شعرایی بود...
آبه |
آپولونیوس پرگایی | محمدعلی مولوی آپولونیوسِ پِرگایی1 (262-190ق‌م)، ریاضی‌دان و منجم یونانی. نام وی در منابع اسلامی بیش‌تر به صورت بَلینوس یا بَلیناس و نیز به صورتهای اَبُولُونْیوس، اَفُولُونیوس، اَبْلینَس، اَبُولوس، اَبُلونیوس آمده است. در پِرگا كه اكنون جزءِ تركیه است و احسانیه نامیده می‌شود) زاده شد. در جوانی به اسكندریه رفت و نزد شاگردان ...
آبیجان |
آپولونیوس تیانائی | محمدعلی مولوی آپولونیوسِ تیانائی (4ق‌م-97م)، حكیم و طبیعی‌دان یونانی. نام وی در منابع عربی بیش‌تر به صورت بَلینوس، یا بَلیناس و نیز به صورتهای اَبولونیوس، اَفولونیوس، اَفُلونیوس، اَبْلینُس، اَبولوس، اَبْلوس، اَبُلونیوس، آبلوس و بَلونیوس آمده و به عناوین الحكیم و صاحب الطلسمات نیز شناخته شده است. وی در تیانا (واقع در بخش می...
آبل الزیت | هادی عالم زاده آبِلُ اَلزیت، نام محلی در اردن، نزدیك و پیوسته به سرزمین شام (یاقوت، 1 / 56). این نام در ارتباط با سریۀ (جیشِ) اُسامة بن زید بن حارثه و به احتمال قوی از طریق یك روایت منقول در طبری (3 / 184) به دیگر منابع اسلامی راه یافته است، زیرا در متون كهن‌تر از طبری ذكری از آن دیده نمی‌شود. طبری این خبر را به روایت عبیدا...
آبنوس | مجدالدین کیوانی آبْنوس، یا اَبْنوس، آبِنوس و آبْنوز، از ریشۀ مصری هبن. در یونانی هبنس، در لاتین ابنوس و در پهلوی اوانس، بر چندین گونه درخت از جنس دیوسپیروس متعلق به تیرۀ پروانه‌واران، اطلاق می‌شود. در برخی از منابع ساسَم و ساسَب نیز نامیده شده است. به اعتقاد مؤلف نخبةالدّهر آبنوس همان سَلَم حجازی است (انصاری، 208). در كتاب م...
آبیاری | عباس سعیدی آبْیاری، رساندن آب به مزرعه به منظور افزایش رطوبت خاك و فراهم آوردن امكان رشد گیاهان به‌ویژه در سرزمینهای خشك و نیمه‌خشك. ویژگیهای طبیعی منابع آب در ایران: پراكندگی و نحوۀ استقرار مرتفعات یك سرزمین به‌عنوان شالودۀ لازم برای شناخت ویژگیهای موجودی آب، از اهمیتی خاص برخوردار است. تقریباً در تمامی استانهای ایران،...
آتاتورک | محمدعلی مولوی آتاتورك، مصطفى كمال پاشا (1298-1357ق / 1881- 1938م)، افسر و سیاستمدار ترك، پایه‌گذار جمهوری تركیه و نخستین رئیس آن (1342-1357ق / 1923- 1938م). وی در سالونیك زاده شد. این شهر در گذشته تابع امپراتوری عثمانی بود و اكنون جزء یونان است و تسالونیكی نامیده می‌شود. پدرش علیرضا، كارمند گمرك سالونیك، در كودكی پسر درگذش...
آتابای |
آتش پرستی | احمد تفضلی آتَشْ‌پَرَسْتی، عنوانی كه غیرزردشتیان به دین زردشتی داده‌اند. از آنجا كه اهم آیینهای دینی زردشتیان در حضور آتش انجام می‌گیرد، از دیرباز پیروان این دین را آتش‌پرست به‌شمار آورده‌اند. در كتابهای ادب و تاریخ فارسی و عربی آتش‌پرست معادل زردشتی، مجوس، و آتش‌پرستی مترادف با دین زردشتی، مجوسیت است. اطلاق این عنوان ا...
آتش اصفهانی | بخش ادبیات آتَشِ اِصْفَهانی، میرزاحسن فرزند حاج ملامحمد صادق (1286-1349ق / 1869-1930م)، از شاعران متأخر، متخلص به «آتش». پدرش حاج ملامحمدصادق (د 1328ق / 1910م) از روحانیان اصفهان، و در جامعۀ روحانیت آن ناحیه دارای احترام و اعتبار بود. میرزاحسن از هنرمندان بنام زمان خود بود و در یراق‌دوزی و زنجیره‌بافی و گلدوزی مهارت تما...
آتشی | فتح الله مجتبایی آتَشی، حكیم محمد امین، یا امینا، شاعر پارسی‌گوی سدۀ 11ق / 17م و پزشك دربار محمد عادلشاه بن ابراهیم (فرمانروای بیجاپور و هفتمین امیر از خاندان عادلشاهیه در آن دیار). از زندگی و احوال وی آگاهی اندكی در دست است. ظاهراً ایرانی‌نژاد و از شاعران مهاجر به دكن بوده كه در این سرزمین به مقام و ثروت رسیده است (آتشی، 324...
آترک |
آتالیق | جعفر شعار آتالیق،یا آتالِق، آتالیغ، آتاغلیق، واژه‌ای تركی به معنی پدری (اُبُوت)، پدرخواندگی، مربی و آتابك (تورك لغتی)، مشتق از آتا (پدر) و پسوند مصدری لیق، لقبی رفیع كه در تركستان بر وزیران و بزرگان و بیكها اطلاق می‌شده است ( قاموس تركی). دربارۀ ریشۀ تاریخی این لقب چنین گفته‌اند: در برخی از نواحی قفقاز گاه پدر خانواده ...
آتسز | رضا رضازاده لنگرودی آتْسِز، ابوالمُظفر علاءالدین والدوله، فرزند محمدبن اَنوشْتَكینِ (ـ تَگین) غَرچه‌ای (490-551 ق / 1097-1156م)، از بنیادگذاران سلسلۀ خوارزمشاهیان و امیر خوارزم (521-551ق / 1127-1156م). آتسز واژه‌ای تركی و مركب از آتْ و سِز به معنی «بی‌نام» است. محمد قزوینی (د 1328ش)، به نقل از ابن خلكان، در این‌باره می‌نویسد: در...
آتش | هادی عالم زاده آتَشْ، اَحْمَد (1917-1966م)، ادیب و ایران‌شناس نامدار تركیه. وی در آغچاكوی در ناحیۀ بیرجیك زاده شد. سال ولادت او را در شناسنامه‌اش 1911م ثبت كرده‌اند، ولی آتش خود همواره اظهار می‌داشته كه در 1917م تولد یافته است. تحصیلات ابتدایی را در مَرْعَش و تحصیلات متوسطه را در قونیه به پایان رساند. در 1935م وارد مدرسۀ عا...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام