آصفی هروی

آصَفِیِ هرَوی، (853-923ق /  1449-1517م)، شاعر دورۀ تیموری و از معروف‌ترین شاعران هرات. نام او به درستی معلوم نیست و مورخان و تذکره‎نویسان معاصرِ او در این‌باره چیزی نگفته‎اند، لیکن در بعضی از مؤلفات متأخر نام او را کمال‎الدین و یا مقیم‌الدین نوشته‌اند. پدرش خواجه نعیم‌الدین نعمةالله قُهستانی وزیر سلطان ابوسعید گورکان (د 873ق /  1468م) بوده و چون معمولاً به وزیران لقب آصف داده می‎شد، وی به مناسبت مقام پدر «آصفی» تخلص می‎کرده است. آصفی از مقربان بدیع‎الزمان میرزا (شاهزاده) و امیر علیشاه نوایی و نیز از شاگردان عبدالرحمان جامی بود و نزد جامی مقامی والا داشت (گوپاموی، 36). وی به آراستگی ظاهر معروف بود و بعضی او را خودرأی و خودپسند دانسته‎اند (امیر علیشیر نوایی، 231)، اما بی‎گمان وضع خاص اجتماعی او که وزیر‎زاده بوده، در طرز رفتار و کیفیات اخلاقیش تأثیر داشته است.
آصفی به داشتن ذهن سلیم و طبع مستقیم توصیف شده و امیر علیشیر نوایی قوۀ حافظۀ او را ستوده است. وی همچون بیشتر شاعران زمان خود از اشعار خیام، سعدی، امیرخسرو دهلوی، حافظ، جامی، فغانی، هلالی و سجزی متأثر شده و آنها را استقبال و تتبع کرده است (آصفی، مقدمۀ مصحح). غزل آصفی غالباً آراسته به الفاظ زیبا و متناسب و دارای مضامین و نکته‎های باریک است، به گونه‎ای که باید طرز سخن او را در ظهور سبک مشهور به «هندی»، مؤثر و راه‌گشا دانست. بسیاری از اختصاصات سبک مذکور، با آنکه هنوز دورۀ رواج کامل آن فرا نرسیده بود، در اشعار وی به وضوح دیده می‎شود و از همین‌روست که دولتشاه سمرقندی سخن او را «خیال‎پرور و ایهام‎اندیش» می‎خواند. ایراد مضامین دقیق و بازیهای دل‎انگیز لفظی از خصوصیات بارز شعر اوست، گرچه افراط در خیال‌پردازی و ایهام‎اندیشی شعر او را غالباً از «عشق و حال» بی‎بهره کرده است (صفا، 4 / 370-371). وی برخلاف معاصران خود از مدح امیران و بزرگان گریزان بود. رباعیات و قطعاتی نیز سروده و در رباعیات از شیوۀ خیام پیروی کرده است، اما در غالب آنها خیال‌انگیزی غزلهایش آشکار است. منظومه‌ای به نام مخزن الاسرار، که به شیوۀ نظامی سروده شده است، نیز به وی نسبت داده‎اند (سام میرزا، 97- 98؛ آذربیگدلی، 2 / 751)، ولی به گفتۀ سام میرزا، این مثنوی شهرتی نیافته و دولتشاه و امیر علیشیر از آن ذکری نکرده‎اند. بعضی از اشعار آصفی یا مصراعهایی از آن ضرب‎المثل شده است، از قبیل «رسیده بود بلایی ولی به خیر گذشت»؛ «سالی که نکوست از بهارش پیداست» (آصفی، مقدمۀ مصحح، چهل و شش).
آصفی بیشتر عمر خود را در زادگاه خود هرات بهسر برد و به بلخ و مکه سفر کرد و سرانجام در 923ق / 1517م وفات یافت و در گازرگاه هرات مدفون شد.
سال وفات او را سام میرزا و آذر بیگدلی 920ق / 1514م دانسته‎اند، ولی میرخواند (7 / 290) با نقل قطعه‎ای که امیرسلطان ابراهیم امینی در تاریخ وفات آصفی سروده و در آن عبارت «ز برات آمده روز دوم» را مادۀ تاریخ این واقعه قرار داده، درگذشت او را در 923ق / 1517م نوشته است. خواندمیر (4 / 354) نیز این قطعه را نقل کرده است، لیکن وی را در این باب سهوی روی داده و تاریخ وفات آصفی را 921ق / 1515م گفته است. علاوه بر این، قطعه‎ای از خود آصفی نقل کرده‎اند که در آن سالهای عمر خود را 70 گفته و مصراع «پیمود ره بقا بگام هفتاد» را که برابر 923 است، مادۀ تاریخ سال وفات خود ساخته است (نصرآبادی، 471). دیوان آصفی 2 بار به چاپ رسیده است: 1. به کوشش فکری سلجوقی، هرات، 1337ش؛ 2. به کوشش هادی ارفع کرمانشاهی، تهران، 1342ش.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطف علی‎بیگ، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، امیرکبیر، 1337-1342ش؛ امیرعلیشیر نوایی، مجالس‎التفائس، به کوشش علی‎اصغر حکمت، تهران، 1363ش؛ انعام‎الحق کوثر، «خواجه آصفی هروی»، یغما، س 17، شمـ 6 (شهریور 1343ش)، صص 184-282؛ بشیر هروی، علی‎اصغر، «ملاحظاتی بر دیوان آصفی هروی»، راهنمای کتاب، س 7، شمـ 2 (زمستان 1343ش)، صص 330-340؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب‎السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1362ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، تهران. 1338ش، صص 384-385؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، تهران، 1340ش، 2 / 326-328؛ سام میرزا، تحفۀ سامی، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1314ش؛ صفا، ذبیح‎الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1362ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‎الله، نتایج‎الافکار، بمبئی، 1336ق؛ میرخواند، خاوندشاه، روضةالصفا، تهران، 1339ش؛ نصرآبادی، تذکره، تهران، 1361ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، فروغی، 1363ش، 1 / 308.

فتح‎الله مجتبایی