ترجمه

در این زمان آثار ادبی هم مورد توجه خاص قرار دارد و از مشهورترین این آثار باید به قصیدۀ بُردۀ بوصیری اشاره کرد که ترجمه‌های آن به زبانهای اندونزیایی،جاوه‌ای و سوندانی از همان سدۀ 16م صورت گرفته است (بروئینسن، «پزانترن»، «کتاب کونینگ»، npn.؛ برای ترجمۀ الفیۀ ابن مالک، نک‍ : GAL, I/ 360). در حالی که برخی بر آن‌اند که اساساً شیوۀ ادبیات شعـری مالایا نه فقط وام‌دار، کـه برگردانی از شیوه‌های فارسی ـ عربی است (مثلاً نک‍ : حمید، 289 بب‍‌ ). 
در سدۀ 17م با روی کار آمدن نورالدین رانیری و تقابل او با آراء فنسوری، شیوۀ تألیف وترجمه تاحدی تغییر یافت. رانیری در تقابل با اندیشۀ وحدت وجود در تثبیت اندیشۀ اهل سنت و جماعت پای می‌فشرد و با تألیف آثار فراوانی در این زمینه جریانی پایدار در منطقه ایجاد کرد. در واقع، وی آثار سلف را در «کتاب‌جاوی»می‌گنجاند. بازتاب آراءسلف درسرزمینهای اسلامی را در کتابهایی از وی همچون صراط‌المستقیم، اسرارالانسان فی معرفة الروح والرحمان، ونیز اخبارالآخرة فی احوال‌القیامة می‌توان بازیافت (همو، 271-272). در سطحی دیگر، در همین سده بخاری جواهری تفسیر بیضاوی را به مالایایی ترجمه کرد (همو، 262). ترجمه‌های عبدالرئوف سنکلی، عالم پرآوازۀ مالایا که تلاش می‌کرد تا حدواسطی را میان دو اندیشۀ پیشین پدید آورد، کتاب جاوی و ترجمه‌های فراوانی از خود بر جای نهاد. ترجمۀ ماندگار تفسیر بیضاوی و نیز فتح‌الوهاب به جاوه‌ای (بروئینسن، «کتاب کونینگ»، npn.) و ترجمۀ آثاری از فنسوری در تصوف (همو، «شریعت و طریقت...»، npn.؛ جونز، npn.) از دستاوردهای او ست. به هرروی تلاش او برای همسان‌سازی اندیشۀوحدت‌وجود با شریعت اسلامی تا حدی به بار نشست (نک‍ : ادامۀ مقاله). در کنار آنچه یاد شده، ترجمه از آثار کلاسیک فقه و حدیث همچنان ادامه داشت (بروئینسن، همانجا). 
در سدۀ 18م درگیریهای سیاسی گسترده در مالایا و حضور چند قدرت اروپایی به موازات یکدیگر در منطقه، تا حد بسیاری راه را برای حضور برخی از فرقه‌های صوفیانه هموار ساخت (قس: دی،146). در این زمان، فرقه‌هایی چون قادریه و نقشبندیه، دست کم به سبب وجود همخوانیهایی با مذاهب متداول در منطقه، حضوری جدی داشتند. بر همین اساس برخی آثار مکتوب
عبدالقادر گیلانی و نیز برخی از آثار دیگر متعلق به این فرقه به زبانهای مالایایی ترجمه شد(بروئینسن، «اصل و گسترش صوفیه...»،«شیخ عبدالقادر جیلانی...»، npn.؛ GAL, II/ 227). در حالی که در همین سده ترجمه‌هایی از اوصاف و مناقب برخی از متصوفان و زهاد منطقه نیز در دسترس بود (مثلاً بروئینسن، «نجم‌الدین کبرى...»، npn.). ترجمۀ برخی از آثار همچون احیاء علوم‌الدین غزالی و آثاری در زمینۀ حدیث همچنان در جریان بود (همو، «کتاب کونینگ»، npn.). حال آنکه جریانی مانند آنچه عبدالرئوف سنکلی در سدۀ پیش دنبال می‌کرد، در این سده تداوم یافت. برخی متون باقی‌مانده از این زمان به جاوی در تلاشی برای هماهنگ‌سازی طریقت و شریعت نشان از همین رویکرد دارند (نک‍ : حمید، 272؛ دی، 144). البته هنوز بودند کسانی چون عبدالصمد پالمبانی، عالم نامدار پالمبانگ که با تألیفاتی به کتاب جاوی و تزریق اندیشۀ غزالی در آنها از عقاید اهل سنت و جماعت در تقابل با عرفان منطقه محافظت می‌کرد و آن را ارج می‌نهاد (حمید، 271-272). در همین حال، جریان متفاوتی جلب نظر می‌کند و آن عبارت است از تألیف و ترجمۀ آثاری از ابن عطاءالله اسکندرانی، صوفی شاذلیِ مالکی و نیز برخی ترجمه‌ها از آثار فقهی مالکی (حمید، 272؛ GAL, II/ 144؛ قس: GAL, S, II/ 811-812). 
در سدۀ 19م بیشتر به دلایل حکومتی، گرایش به ترجمه‌های سوندانی و مادورایی افزون‌تر شد. همچنین آثاری ادبی،حدیثی و فقهی به‌ویژه درتک‌نگاریهای فقهی به‌ویژه ازعالم‌این دوره،نووی باتانی برجای ماند (بروئینسن، همانجا؛ GAL, S, II/ 628, 990). 
در این سده اندیشمندانی از مالایا سر بر آوردند که از میان آنها راجا علی حاجی، داوود بن فتانی و محمد بن اسماعیل فتانی شهرت بسیار داشتند و آثار کتاب کونینگ آنها غالباً به‌عنوان کتب درسی به‌شمار می‌رفت (نک‍ : حمید،272-274). 
در پایان یادآوری این نکته بایسته می‌نماید که افزون بر جریانهای فکری یاد شده، پاره‌ای دگرگونیهای سیاسی ـ حکومتی و تحولات مختلف درمحافل علمی مثل تقابل دو اندیشۀ محمدیه و نهضت العلماء امر ترجمه را دستخوش دگرگونی ساخت و به صورتهای گوناگون درآورد. 

مآخذ

حمید، اسماعیل، «کتاب جاوی، عقلانی‌سازی سنت ادبی»، تمدن اسلامی در سرزمینهای مالایی، به کوشش تائب عثمان، تهران، 1380ش؛ نیز: 

Bruinessen, M. van, «Kitab Kuning, Books in Arabic Script Used in the Pesantern Milieu», (1990), Universiteit utrecht, www.let.uu.nl/ ~ martin. vanbruinessen/ personal/ publications; id, «Najmuddin al-Kubra, Jumadil Kubra and Jamaluddin al-Akbar: Traces of Kubrawiyya Influence in Early Indonesian Islam», (1994), ibid; id, «Origins and Development of the Sufi Orders (tarekat) in Southeast Asia», (1994), ibid; id, «Pesantern and Kitab Kuning: Maintenance and Continuation of a Tradition of Religious Learning», (1994), ibid ; id, «Shari'a Court, Tarekat and Pesantern: Religious Institutions in the Sultanate of Banten», (1995), ibid ; id, «Shaykh ‘Abd al-Qadir al-Jilani and the Qadiriyya in Indonesia», (2000), ibid; Day, A., «Islam and Literature in South-East Asia: Some Pre-Modern Mainly Javanese Perspectives», Islam in South-East Asia, ed. M. B. Hooker, Leiden, 1983; Day Howell, J., «Sufism and the Indonesian Islamic Revival», Association for Asian Studies, www.aasianst.org/ catalog/  asn603howell. pdf; GAL; GAL, S; Hooker, M. B., «Introduction: The Translation of Islam into South-East Asia», Islam in South-East Asia, Leiden, 1983; Johns, H. A., Sufism in Southeast Asia : Reflections and Reconsiderations. Contributors: (1995): www.questia. com; Juynboll, H. H., Supplement op den Catalogus van de Javaansche en Madoereesche handschriften, Leiden, 1911; id, Supplement op den Catalogus van de Javaansche handschriften, Leiden, 1912; Pigeaud, Th., Literature of Java, Batavia, 1970.
فرامرز حاج‌منوچهری