ترجمه

به موازات رواج ترجمه از انگلیسی به فارسی، چند فعالیت مکمل دیگر به تقویت و ارتقای ترجمه کمک کرد که مهم‌ترین آنها عبارت است از: 1. تأسیس رشته‌های زبان و ادبیات انگلیسی و مترجمی زبان انگلیسی در شماری از دانشگاهها و دانشکده‌های کشور که به‌ویژه بر شمار آنها در سالهای اخیر به‌گونۀ چشم‌گیری افزوده شده است؛ در ضمن، در دانشگاه شیراز، پس از قرارداد همکاری با یکی از دانشگاههای آمریکا، و در دانشگاه تهران و برخی دانشگاههای دیگر در دوره‌های پس از کارشناسی و در رشته‌هایی که کمبود استاد ایرانی بود، استادان خارجی به انگلیسی تدریس می‌کردند (اطلاعات شخصی مؤلف). 2. تأسیس مدرسۀ عالی دماوند، ویژۀ دختران، که با استادان آمریکایی اداره می‌شد و در رشته‌های زبان انگلیسی و مترجمی انگلیسی دانشجو می‌پذیرفت (صدیق، 4/ 154-155)؛ 3. مدرسۀ عالی ترجمه که بعد از انقلاب در واحدهای دانشگاهی بزرگ‌تری (دانشگاه علامه طباطبایی) ادغام شدند؛ 4. برگذاری دوره‌های آموزش پیوسته و ناپیوستۀ زبان انگلیسی در بسیاری از نهادهای دولتی و وابسته به دولت که معروف‌ترین آنها دوره‌های آموزشی زبان انگلیسی در شرکت ملی نفت ایران، نیروی هوایی و چند نهاد دیگر بود؛ 5. دوره‌های آموزشی زبان انگلیسی در انجمنهای فرهنگی وابسته به سفارت انگلیس و آمریکا در تهران و در چند شهر دیگر (به‌ویژه برای این انجمنها، نک‍ : دانا، ه‍ م م)؛ شماری از مترجمان انگلیسی به فارسی از راه همین انجمنهای مشترک، زبان انگلیسی آموخته‌اند. کریم امامی، از مترجمان دقیق و بنام کشور، از جملۀ کسانی است که از طریق آموختن زبان انگلیسی در شعبۀ شورای فرهنگی بریتانیا در شیراز، به ترجمه روی آورده است (نک‍ : امامی، از پست...، 1/ 174-175)؛ 6. تأسیس شمار قابل توجه آموزشگاههای خصوصی زبان انگلیسی در سراسر کشور که عمدتاً داوطلبان را برای موفقیت در آزمونهای مختلف تربیت می‌کنند، اما در ترویج زبان انگلیسی هم مؤثر هستند. بنا به برآورد در حال حاضر فقط 200 مرکز از این دست در تهران فعال‌اند (جوادی، 194). از میان این آموزشگاههای خصوصی تدریس انگلیسی به فارسی، می‌توان از مهم‌ترین آنها یاد کرد: آموزشگاه زبان انگلیسی شکوه (تأسیس: 1329ش) و احتمالاً نخستین آموزشگاه زبان انگلیسی در ایران، هم‌اکنون 30 شعبه در تهران و شهرستانها دارد. کانون زبان ایران (نام جدید و پس از انقلاب انجمن فرهنگی ایران و آمریکا، تأسیس: 1330ش) 13 شعبه در تهران و 22 شعبه در شهرستانها دارد. مؤسسۀ آموزش زبان سیمین (تأسیس: 1347ش) در تهران 25 شعبه و در شهرستانها 17 شعبه دایر کرده است. مؤسسۀ آموزش زبان میلاد (تأسیس: 1364ش) در تهران 6 شعبه دارد و در 1380ش نزدیک به 500‘3 تا 000‘4 زبان‌آموز و حدود 200 معلم زبان انگلیسی داشته است. مؤسسۀ زبان کیش (تأسیس: 1368ش) 17 شعبه در تهران و شهرستانها دارد (جوادی، 108، 128، 141، 150، 173). مؤسسۀ ملی زبان، از دیگر مؤسسه‌های باسابقۀ آموزش زبان انگلیسی است. این آموزشگاهها هرچند که در وهلۀ نخست برای نیاز دانش‌آموزان داوطلب کنکورها و اعزام به خارج، دورۀ آموزش زبان انگلیسی برگذار می‌کنند، اما در بلندمدت و به گونۀ غیرمستقیم در ترجمه از انگلیسی به فارسی، و حتى به عکس، تأثیر قابل توجه دارند.
به‌رغم انتقادهایی که بر روشهای آموزش زبان انگلیسی و ترجمه در مراکز آموزشی وارد می‌دانند (از جمله نک‍ : کریمی حکاک، «تاریخچه»، 64؛ یارمحمدی، «آموزش زبان...»، 55-61) و ایرادهایی که به کارآمدی آنها دارند، به‌ویژه به بخشهایی که مسئولیت اصلی آنها تربیت مترجم انگلیسی است، به هر حال امکانات زبان‌آموزی پایه در کشور به برنامه‌هایی آموزشی محدود است که این‌گونه نهادهای رسمی دانشگاهی عرضه می‌دارند.
از فعالیتهای مؤثر دیگر که حتماً باید یاد کرد، گسترش برنامه‌های رادیویی از دهۀ 1330ش و برنامه‌های تلویزیونی از اواخر دهۀ 1340ش بود. برای شماری از برنامه‌ها ترجمه از انگلیسی به فارسی ضرورت داشت و به‌ویژه در دهۀ 1350ش که برنامۀ تلویزیونی گسترش بیشتری یافت، چند مترجم و ویراستار بنام و کارکشته در ترجمۀ برنامه‌های تلویزیونی از انگلیسی به فارسی همکاری داشتند، یا بر ویرایش متنهای ترجمه نظارت می‌کردند و در ارتقای زبان ترجمه بسیار مؤثر بودند (اطلاعات شخصی مؤلف). انتشار چند نشریۀ مهم ادبی، نظیر سخن، صدف و الفبـا (نک‍ : دانا، ه‍ م م)، در دهه‌های 1330-1350ش، و ارائۀ ترجمه‌های خوب و نیز بحثهای مرتبط به آنها، و همچنین انتشار چندین نشریۀ تخصصی در زمینۀ نقد کتاب که از مهم‌ترین آنها می‌توان از انتقاد کتاب، بررسی کتاب، راهنمای کتاب، کتاب امروز (نک‍ : دانا، ه‍ م م) نام برد، از فصلهای مهم در سیر ترجمه در ایران است. به‌ویژه این نشریات از دهۀ 1330ش به بعد و با درج مقالاتی در نقد کتابهای ترجمه شده، و عمدتاً از زبان انگلیسی به فارسی، تأثیر بارزی در اصلاح و پیشبرد ترجمه‌های انگلیسی به فارسی داشتند. شمار نشریه‌های ویژۀ نقد ترجمه، یا نشریاتی که بخشی از صفحات خود را به نقد ترجمه اختصاص می‌دادند، پس از انقلاب به مراتب بیشتر بود که از شاخص‌ترین آنها نشر دانش، جهان کتاب و فصلنامۀ مترجم است. فصلنامۀ اخیر که انتشار آن از 1370ش در مشهد آغاز شد، ویژۀ مباحث نظری و عملی ترجمه و نیز حاوی راهنماییهای سودمندی در ترجمه از انگلیسی به فارسی است و در انتقال دانش، مهارت و هنر ترجمه در سالهای اخیر، نشریه‌ای تأثیرگذار بوده است (برای جزئیات بیشتر، نک‍ : نشریات نام برده شده؛ برای بررسی کلی مطبوعات در دورۀ پهلوی دوم، به‌ویژه دهه‌های 1330 تا 1350ش، نک‍ : دانشنامه...، 10/ 14-19).
از رویدادهای دیگر که در مطالعۀ سیر ترجمه در دورۀ اخیر مؤثر است، انتشار کتاب‌شناسیهای عمومی و تخصصی است.نخستین جزوۀ کتاب‌شناسی، بر پایۀ معیارهای معمول در سایر کشورهای جهان در تدوین و انتشار کتاب‌شناسیها، در 20 صفحه در 1333ش از سوی کتابخانۀ ملی انتشار یافت (نک‍ : افشار، کتاب‌شناسی ایران، سراسر کتاب). کتاب‌شناسی ده‌سالۀ ایران، با 602،5 مدخل، شامل کتابهای انتشاریافته از 1333 تا 1342ش، پیشینه‌ای از کتابهای انتشار یافته را در یک دهه به دست می‌دهد، هرچند که بر پایۀ شناخت مؤلفان و مترجمان، باید تخمین زد که چه کتابهایی از انگلیسی به فارسی ترجمه شده است. روند انتشار کتاب‌شناسیها از سوی کتابخانۀ ملی ادامه یافت و پس از انقلاب و در سالهای اخیر، با انتشار انواع صورتهای حاوی داده‌های کتاب‌شناختی از سوی خانۀ کتاب (نک‍ : خانۀ کتاب، بانک اطلاعاتی) اطلاعات دربارۀ همۀ کتابهایی که سالانه در ایران منتشر می‌شود، و از جمله ترجمه‌های انگلیسی به فارسی، بر مبنای مستندی قرار گرفته است و اکنون می‌توان از ترجمۀ منابع انگلیسی به فارسی برآوردهای دقیق‌تری در دست داشت (نک‍ : ادامۀ مقاله). 
بر پایۀ برآوردهای تخمینی از انتشار کتاب در دهۀ 1320ش، شمار انتشار کتاب از حدود 320 عنوان در این سال به حدود 530 عنوان در 1330ش افزایش یافته که اکثر آنها را کتابهای ترجمه شده تشکیل می‌داده است (براساس برآوردهای گزارش فرهنگی ایران، به نقل از: آذرنگ، مبانی، 215). باتوجه به انتشار کتاب‌شناسیها از دهۀ 1330ش به بعد، برآورد دقیق‌تری از میزان انتشار منابع و نسبت تألیف و ترجمه‌ها، همراه با توضیحی دربارۀ علتهای افت و خیز نشر کتاب در ایران را در دوره‌های مختلف در بررسیهایی به اشکال گوناگون می‌توان یافت (برای بررسی تا 1378ش، نک‍ : همو، شمه‌ای...، فصل آخر؛ برای اطلاع از افت و خیز نشر کتاب در نیم قرن اخیر، نوسانهای منحنی تألیف و ترجمه از 1334 تا 1378ش، منحنی کتابهای تألیفی و ترجمه‌ای از 1358 تا 1378ش، و نیز مقایسۀ کمّی کتابهای تألیفی و ترجمه‌ای، نک‍ : همان، 129-147، 231-232). 
بر پایۀ اطلاعات ارائه شده در بانک اطلاعاتی خانۀ کتاب، در 1381ش: 067‘4 عنوان، در 1382ش: 575‘4 عنوان، در 1383ش: 130‘5 عنوان و در 1384ش: 293‘ 7 عنوان کتاب از انگلیسی به فارسی ترجمه شده است که در مقایسه با رقم 413 عنوان ترجمه شده از فرانسه به فارسی در 1384ش، گویاییِ نسبت آشکار می‌شود. در 1384ش بیش از 38 هزار عنوان کتاب به فارسی انتشار یافته که بیش از 800 ،6 عنوان آن در ردۀ ادبیات بوده است. رقم کتابهای این رده، در مقایسه با رقم رده‌های ده‌گانه که مبنای تقسیم‌بندی رده‌ای در بانک اطلاعاتی خانۀ کتاب است، از رده‌های دیگر بیشتر و عمدۀ آن ترجمه، و از میان ترجمه‌ها اکثریت غالب با ترجمه از زبان انگلیسی است(نک‍ : خانۀ کتاب، بانک اطلاعاتی). بررسی آماری این روند طی نیم قرن گذشته نشان می‌دهد که رواج زبان انگلیسی در ایران به عنوان زبان دوم در افزایش، و شیب منحنی ترجمۀ کتاب از انگلیسی به فارسی، صعودی است و از انقلاب به بعد و بر اثر شدت گرفتن نیازهای آموزشی و نیز جدی‌تر شدن مطالعه در برخی زمینه‌ها، به‌ویژه زمینه‌های فکری، زاویۀ این شیب تند شده است (نک‍ : آذرنگ، همانجا). 
به تخمین کریم امامی، از صاحب‌نظران ترجمه و نشر، حدود 40٪ آثاری که به زبان فارسی منتشر می‌شود، ترجمه است و  3/ 2 کتابهایی که ترجمه می‌شود، از زبان انگلیسی است (امامی، از پست، 2/ 64). برپایۀ تخمین امامی، اگر برای نمونه در این سالها به‌طور متوسط سالی 30 هزار عنوان کتاب در ایران منتشر شود، 12 هزار عنوان آن ترجمه، و از این شمار، 8 هزار عنوان ترجمه از انگلیسی است. برآورد امامی به آخرین رقم بانک اطلاعاتی خانۀ کتاب، مربوط به 1384ش، نزدیک است (نک‍ : خانۀ کتاب، همانجا). 
به تخمین حسن میرعابدینی که تحلیل ادبیات داستانی را تخصصی‌تر دنبال می‌کند، تا 1377ش، حدود دو هزار کتاب داستانی به فارسی ترجمه و انتشار یافته است. او ترجمه از فرانسه را حدود 600، و ترجمه از انگلیسی را حدود 500 عنوان تخمین زده است (3/ 767-769). نسبت این ارقام تخمینی مطمئناً در چند سال اخیر کاملاً تغییر کرده است. کریم امامی همچنین از بهترین کتابهای ترجمه شده به فارسی در عصر پهلوی صورت برگزیده‌ای به دست داده است که برای بررسی و مقایسۀ ترجمه‌های شاخص از فرانسه و انگلیسی به فارسی درخور توجه است (همان، 2/ 85-91). 
جز کتاب، شاخص مهم دیگر در ترجمه، ترجمۀ داستانهای کوتاه و مقالات از انگلیسی به فارسی است. به‌رغم تألیف چند پایان‌نامۀ تحصیلی در این زمینه و نوشته‌هایی که جسته و گریخته به این موضوع اشاره کرده‌اند، آمار دقیق در این‌باره در دست نیست. بنا به برآورد اجمالی، شاید حدود 70٪ مقاله‌ها و داستانهای کوتاهی که ترجمه شده، و از 1340ش به بعد در مجموعه‌ها، نشریات و روزنامه‌ها انتشار یافته است، از زبان انگلیسی ترجمه شده باشد (اطلاعات شخصی مؤلف). 
افزایش شمار دانشجویان ایرانی در کشورهای انگلیسی زبان (آمریکا، انگلستان، کانادا و استرالیا) و نیز در کشورهای دیگری که در دانشگاههای بین‌المللی آنها به زبان انگلیسی تدریس می‌شده است (از جمله دانشگاههای انگلیسی زبان هند، لبنان و ترکیه) از عاملهای مستقیم مؤثر بر ترویج زبان انگلیسی در ایران و انتشار شماری ترجمه از زبان انگلیسی به فارسی بوده است، به‌ویژه از سوی آن دسته از فارغ‌التحصیلانی که برای تدریس، تحقیق یا به سبب نیازهای تخصصی حوزۀ خود، به ترجمه نیازمند بوده‌اند (برای آماری از دانشجویان ایرانی در خارج تا 1339ش، نک‍ : ایرانیکا، VIII/ 229). بر اثر سیل مهاجرت شمار بسیاری از ایرانیان به خارج، به‌ویژه به کشورهای انگلیسی زبان آمریکا، کانادا و استرالیا، پس از رویدادهای انقلاب 1357ش، و ورود شمار قابل توجهی دانشجوی ایرانی و ایرانی‌تبار به دانشگاهها، مقولۀ ترجمه از فارسی به انگلیسی برجستگی بی‌نظیری در تاریخ ترجمۀ فارسی به انگلیسی یافته است. به‌ویژه در ادبیات داستانی (داستان بلند و کوتاه) و شعر معاصر ایران، فعالیتهای ترجمه گسترده‌تر است. البته ایرانیان مقیم خارج هم شماری کتاب و مقاله در زمینه‌هایی که از دیدگاه آنها بااهمیت است، به فارسی ترجمه و منتشر کرده‌اند. نوشتن به زبان انگلیسی و انتشار شمار قابل توجهی کتاب به زبان انگلیسی و به قلم ایرانیان، از دیگر رویدادهای اخیر در همین عرصه است (اطلاعات شخصی مؤلف). 
با اینکه شمار فارغ‌التحصیلانی که خارج از کشور زبان آموخته، و سپس به ترجمه به فارسی روی آورده‌اند، قابل توجه است، اما برآوردهای تخمینی نشان می‌دهد که برجسته‌ترین مترجمان ایرانی، به‌ویژه در زمینۀ ادبیات، ولو آنکه بعدها به خارج از کشور رفته یا در کشورهای خارج تحصیلات خود را تکمیل کرده باشند، بر پایۀ دانشی که از فرا گرفتن زبان خارجی در داخل کشور به دست آورده‌اند، به ترجمه پرداخته‌اند (همان). در واقع، ترجمۀ ادبی موفق، گونه‌ای از فعالیتهای آفرینشی قلمداد می‌شود و میان ترجمۀ آثار بزرگ ادبی و تعداد و تعدد آنها، با آثاری که در زبان فارسی آفریده و منتشر می‌شود، نسبتهایی هست و به همین سبب روند ترجمۀ موفق از مهم‌ترین عاملهای رشد و غنای فرهنگ عمومی و تخصصی و آفرینشهای فکری در زبانهای مقصد است (برای جزئیاتی دربارۀ جنبه‌های مختلف ترجمه، نک‍ : مجموعه...، جم‍‌ ). 
فرهنگها و واژه‌نامه‌های انگلیسی به فارسی و به‌عکس، چه عمومی و چه تخصصی ــ که تدوین و انتشار آنها خود حاصل نیاز و نتیجۀ تحـول در مفاهیـم و اصطلاحـات است ــ بر کیفیت ترجمه‌ها، به‌ویژه از حیث زبان، واژگان، و حتى از حیث معنا و محتوا، تأثیر مستقیم دارد. گذشته از فرهنگهای انگلیسی به فارسی که در هندوستان و برای مقاصد خاصی که انگلیسیها داشتند، تدوین شده است، از دهۀ 1300ش تدوین و انتشار فرهنگهای انگلیسی به فارسی آغاز شد (برای اطلاع از 4 فرهنگ انگلیسی به فارسی در این دهه، نک‍ : رمضانی، 47). تدوین و انتشار فرهنگ انگلیسی به فارسی سلیمان حییم (تهران، 1331ش) نقطۀ عطفی در تدوین فرهنگهای انگلیسی به فارسی به‌شمار می‌آید. این فرهنگ اگرچه بر اثر گذشت سالها و تحول واژگان، جنبه‌هایی از ارزشهای خود را از دست داده، اما به کوشش ناشر جدید آن (مؤسسۀ فرهنگ معاصر) در سالهای اخیر و انتشار ویراستهای تازه‌ای از آن، و نیز جنبه‌هایی در خود فرهنگ (مانند اصطلاحات پزشکی، اسرائیلیات و جز آن) که فرهنگ‌نگار در آنها تبحری خاص داشت، هنوز هم یکی از تأثیرگذارترین فرهنگها در ترجمه از انگلیسی به فارسی است (نک‍ : امامی، از پست، 2/ 189-210). تدوین و انتشار دو فرهنگ مهم دیگر انگلیسی به فارسی از سوی مؤسسۀ فرهنگ معاصر (به کوشش گروه محمدرضا باطنی و گروه علی محمد حق‌شناس) در سالهای اخیر، ازجملۀ سرفصلهای جدید در تدوین فرهنگهای انگلیسی به فارسی و انعکاس واژه‌ها و اصطلاحات جدید است که در سیر ترجمۀ آثار از انگلیسی به فارسی تأثیر محسوس بر جای می‌گذارد. گذشته از فرهنگهای عمومی زبان، تدوین و انتشار شمار قابل توجهی فرهنگهای تخصصی در زمینه‌های مختلف که حاصل گسترش دامنۀ فعالیت فرهنگ‌نگاری درسالهای اخیر است، بر ارتقای سطح و کیفیت ترجمه‌ها به طور اعم و ترجمۀ متون تخصصی به گونۀ اخص تأثیر محسوس گذاشته است (نیز نک‍ : همان، 2/ بخش دوم). 
تأسیس فرهنگستان ایران در 1314ش (برای جزئیات، نک‍ : روستایی، جم‍‌ )، تشکیل فرهنگستان دوم زبان فارسی و سپس تبدیل نام آن به فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پس از انقلاب، به سهم خود عامل بااهمیت دیگری در کاربرد و رواج شماری واژه و اصطلاح و تأثیر آن بر انتخاب برابرهای مناسب‌تر در ترجمه است. تشکیل گروههای واژه‌گزینی در زمینه‌های مختلف و گزینش واژۀ فارسی مناسب در برابر واژه‌های خارجی با موازین علمی‌تر، اگرچه شمار آنها هنوز چندان قابل توجه نیست، به هر حال بر روند ترجمه تأثیرگذار است (برای نمونه‌ای از کوشش فرهنگستان در گزینش و تصویب واژه‌های جدید، نک‍ : فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان، دفترهای یکم و دوم). باتوجه به تداوم کار فرهنگستان و مصوبات کمیسیونهای واژه‌گزینی، استمرار وضع واژه‌های جدید، خوش‌آهنگ و برگرفته از ریشه‌های زبان فارسی و امکانات پیوندی و ترکیبی این زبان، تأثیر این روند بر ترجمه ادامه خواهد داشت. در حال حاضر 4 فرهنگستان در کشور دایر و فعال‌اند (فرهنگستانهای علوم، علوم پزشکی، هنر، و زبان و ادب فارسی). حساسیت نوعی این فرهنگستانها به اصطلاحهای فارسی در برابر مفاهیم خارجی و تلاش در راه گزینش یا وضع برابرهای مناسب، به جای خود در روند ترجمۀ منابع تخصصی از انگلیسی به فارسی تأثیر می‌گذارد. 
از سرفصلهای مؤثر دیگر ترجمه از انگلیسی به فارسی، به‌ویژه پس از وقوع انقلاب، تأسیس مرکز نشر دانشگاهی است. نخست نهادی به نام کمیتۀ تألیف و ترجمه و تصحیح کتابهای دانشگاهی از سوی ستاد انقلاب فرهنگی در مهر 1359 آغاز به کار کرد. در مدتی که دانشگاهها و مراکز آموزش عالی در جریان انقلاب فرهنگی تعطیل بودند، استادان دانشگاه به تألیف یا ترجمه یا تصحیح متونی برای تدریس به دانشجویان پس از بازگشایی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی مشغول شدند. در خلال مدتی که دانشگاهها تعطیل بودند، شماری کتاب از زبانهای مختلف، به‌ویژه از انگلیسی به فارسی ترجمه شد. فهرست آثار ترجمه و منتشر شده بعدها انتشار یافت (نک‍ : پورجوادی، 4-6). با توقف فعالیت همۀ مؤسسات انتشارات دانشگاهی بر پایۀ بخشنامۀ ستاد انقلاب فرهنگی، تأسیس مرکز نشر دانشگاهی و تمرکز فعالیتهای مرتبط با انتشار منابع دانشگاهی در این مرکز و تشکیل گروههای تخصصی در زمینه‌های علوم محض، عملی، اجتماعی و انسانی، شماری آثار درخور توجه از انگلیسی به فارسی ترجمه و منتشر شد. مرکز نشر با تشکیل گروههای تخصصی فیزیک، ریاضی، شیمی و مهندس شیمـی، فنـی ـ مهندسـی، پزشکـی و بهداشت و تغذیـه، زیست‌شناسی، کشاورزی، و حوزۀ علوم انسانی، ترجمه را در زمینه‌های مختلف تخصصی‌تر دنبال کرد. این مرکز بیش از 1000 عنوان کتاب و بیش از 10 نشریۀ تخصصی انتشار داده است (دائرةالمعارف... 1/ 52).