ترجمه

ترجمه به لاتینی در سدۀ 13م

در اوایل این سده، مساعی امپراتور فردریک دوم در تأثیرپذیری اروپاییان از فرهنگ و تمدن اسلامی نقشی بسزا داشت که یقیناً در ادامه یافتن جریان ترجمه از عربی به لاتینی بی‌تأثیر نبود. اما این جریان دیگر اهمیت و اعتبار سدۀ پیش را نداشت و روزگار درخشش مترجمان بزرگ نیز بی‌گمان سرآمده بود، زیرا بیشتر آثار مهم و تأثیرگذار تمدن اسلامی به لاتینی درآمده بود و ترجمه‌های این سده و نیز سده‌های بعدی، جز در مواردی انگشت‌شمار یا ترجمۀ مجدد این آثار بود یا ترجمۀ آثاری به مراتب کم اهمیت‌تر. در این روزگار اسپانیا همچنان مهم‌ترین مرکز انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی به اروپا بود. برخی از مهم‌ترین مترجمان این روزگار و شماری از ترجمه‌های آنان بدین قرار است: 
آلفرد سارشلی فیلسوف و دانشمند انگلیسی اواخر سدۀ 12 و اوایل سدۀ 13م، افزون بر ترجمۀ بخش کیمیای الشفاء ابن سینا، کتاب النبات منسوب به نیکولای دمشقی را که اسحاق بن حنین و ابن طیب به عربی درآورده بودند، به لاتینی ترجمه و شرح کرد (اشتاین اشنایدر، «ترجمه‌ها»، 4؛ سارتن، II/ 562-563).
مایکل اسکات فیلسوف نامدار اسکاتلندی و اختربین و مترجم دربار فردریک دوم کتاب نجومی بطروجی را در 1217م به لاتینی درآورد که در 1259 به عبری و در 1528م بار دیگر از عبری به لاتینی ترجمه و این روایت اخیر در 1531م در ونیز چاپ شد. وی پیش از 1220م نخستین ترجمۀ تاریخ الحیوان ارسطو را ارائه کرد که تا سدۀ 15م مرجع اهل فن بود. او همچنین کتاب السماء ارسطو را مطابق معمول همراه با العالم که به خطا به وی منسوب است و نیز کتاب الحیوان ارسطو و شرح ابن رشد و چند اثر دیگر را به لاتینی درآورد. مایکل اسکات یکی از معرفان فلسفۀ ابن رشد در جهان لاتینی بود. او و آلفرد سارشلی نمایندگان نسل جدیدی از مترجمان اروپایی بودند که بیشتر به تألیف گرایش داشتند تا ترجمه (اشتاین اشنایدر، همان، 55-58؛ لکلر، II/ 451-459؛ سارتن، II/ 579-582).
استفان سرقسطی الاعتماد فی الادویة المفردۀ ابن جزار را که پیش‌تر کنستانتین روایت لاتینی تلخیص شدۀ آن را به خود نسبت داده بود، به طور کامل به لاتینی درآورد. پدرو گالیگو راهب فرانسیسی اسپانیایی و کشیش اعتراف‌نیوش آلفونسوی دهم (ملقب به فرزانه) پیش از برتخت نشستن وی، کتاب اصناف الحیوان ارسطو را از روی یک تلخیص عربی، با مراجعه به شرح ابن رشد و نیز ترجمۀ مایکل اسکات، به لاتین درآورد. مترجمان دیگری چون سالیوی پادوایی، ویلیام (گیوم) لونیسی، تئودُریک انطاکی و فیلیپ طرابلسی نیز در همین روزگار فعالیت داشتند (اشتاین اشنایدر، همان، 75, 78, 80؛ سارتن، II/ 562-563).
در نیمۀ دوم سدۀ 13م یهودی ناشناسی به نام بوناکوزا کلیات ابن رشد را در 1255م در پادوا از عربی یا عبری به لاتینی درآورد. آرمانگو پسر بلز پزشک و مترجم فرانسوی برخی آثار عربی را به واسطۀ ترجمه‌های عبری یا دست کم با کمک روایات عبری آنها به لاتینی درآورد. از جمله الارجوزة فی الطب ابن سینا (از عبری به لاتینی)، مقالة فی تدبیر الصحة ابن میمون (در 1290م). برخی ترجمۀ کلیات ابن رشد ترجمۀ بوناکوزا را به غلط به وی نسبت داده‌اند (اشتاین اشنایدر، همان، 6, 8؛ سارتن، II/ 831-832). هرمان آلمانی شروح متوسط ابن رشد بر اخلاق، فن خطابه و شعر ارسطو و شرح فن خطابۀ فارابی را به لاتینی درآورد (همو، 833-II/ 832). مهم‌ترین ترجمۀ لاتینی این سده بی‌گمان از آن فرج بن سلیم بود که کتاب سترگ الحاوی رازی را ترجمه کرد و مطابق معمول بسیاری از ترجمه‌های پزشکی آن روزگار، واژه‌نامه‌ای نیز بدان افزود. این کار در 1279م پایان یافت. در 1282م نسخۀ مصور زیبایی از این ترجمه در 5 مجلد فراهم آمد که اینک در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می‌شود. این ترجمه در 1486م در برشا به چاپ رسید. فرج بن سلیم تقویم الابدان ابن جزله را نیز در حدود سال 1280م ترجمه کرد (لکلر، II/ 464-467؛ اشتاین اشنایدر، همان، 14؛ سارتن، II/ 833-834)

ترجمه به زبانهای اروپایی در سدۀ 13م و پس از آن

آلفونسوی دهم (سل‍‍ 1252-1284م)، پادشاه دانشور کاستیل و لئون، پیش از رسیدن به سلطنت در سرزمینهایی زیست که به تازگی از دست مسلمانان خارج شده بود و همچنان تحت سیطرۀ فرهنگ اسلامی بود. آلفونسو پس از برتخت نشستن، با گرد آوری شماری از دانشوران مسیحی و یهودی ــ از جمله یهودا ابن موسى، اسحاق بن سید، ابراهیم طلیطلی و سموئیل هه ـ لوی ملقب به ابوالعافیه ــ ترجمۀ از عربی به کاستیلی شماری از آثار مشهور تمدن اسلامی را رهبری کرد. دست کم دو تن، یعنی آئگیدیوس تبالدیسی از پارما و پتروس رجیویی (کاتب مخصوص آلفونسو) نیز به ترجمۀ این متون به لاتینی گمارده شدند. برخی از این آثار بدین قرار است: کتاب الاربعۀ بطلمیوس همراه با شرح علی بن رضوان توسط مترجمی ناشناس؛ البارع فی احکام النجوم ابن ابی رجال ترجمۀ یهودا بن موسى؛ فی هیئة العالم ابن هیثم ترجمۀ ابراهیم طلیطلی. این 3 روایت کاستیلی بعدها به لاتینی درآمد. همچنین یهودا بن موسى و گیان آرمون داسپا با ترجمۀ صور الکواکب صوفی و اقتباس از چند رسالۀ نجومی دیگر اثری در 4 مقاله در باب ستارگان نوشتند. البته این ترجمه‌ها فقط منحصر به آثار ریاضی، نجومی و احکام نجومی نبود، بلکه اثری چون کلیله و دمنه نیز به فرمان وی ترجمه شد (لکلر، II/ 441-442؛ اشتاین اشنایدر، همان، 3,15, 39, 76؛ سارتن، II/ 834-844). در اواخر این سده و ربع نخست سدۀ 14م نیز به فرمان دینیش آزاده، نوۀ آلفونسوی دهم و شاه پرتغال (1279-1325م) شماری از آثار عربی به پرتغالی ترجمه شد که کهن‌ترین نمونه‌های نثر پرتغالی به شمار می‌روند(همو، II/ 844-845). 
در سدۀ 14م شمار ترجمه‌های عربی به لاتینی به طرز چشم‌گیری کاهش یافته بود. در ربع نخست این سده استفانوس آرنالدی (یا آرلاندی)، از مردم بارسلون، در مون پلیه برآمد. وی چند اثر عربی را به لاتینی درآورد و شمار قابل توجهی از ترجمه‌های لاتینی نیز بدو منسوب است (همو، III/ 426-427). یهودا بُنسنیور که به آلفونسوی سوم و سپس ژاکمۀ دوم (سل‍ 1297-1327م)، پادشاهان آراگون خدمت می‌کرد، پیش از 1298م، ترجمۀ مجموعه‌ای از امثال را به کاتالان آغاز کرد. میان این اثر و مختار الجواهر ابن جبیرول شباهت بسیار وجود دارد. در 1402م نیز یعقوب صدیق، پزشک فیگوئروا (حاکم وقت سانتیاگو) این امثال را از کاتالان به کاستیلی درآورد. یهودا در 1313م نیز اثری پزشکی را برای پادشاه به کاستیلی ترجمه کرد (همو، III/ 427)

بنچیونی نیز آثار فرغانی و رازی را به واسطۀ ترجمه‌های فرانسوی به ایتالیایی ترجمه کرد. رمون دو بزیه بخشی از متن کاستیلی کلیله و دمنه را در حدود سال 1305م به لاتینی درآورد و بعدها با انتحال بخشی از ترجمۀ لاتینی جوانی کاپوایی که به واسطۀ عبری صورت گرفته بود، کار خود را تکمیل کرد. ژان دوپلان در 1304م کلیات فی الادویة المفردۀ ابن رشد را از روی ترجمۀ عبری آن به لاتینی درآورد. در سده‌های بعدی شمار ترجمه‌های عربی به لاتینی انگشت‌شمار، اما قابل توجه‌اند. از جمله آندرئاس آلپاگوس در ربع نخست سدۀ 15م، القانون فی الطب و الارجوزة الطبیۀ ابن سینا و نیز الکناش الصغیر ابن سرابیون را به لاتینی درآورد. این هر 3 کتاب را پیش‌تر گراردوس به لاتینی درآورده بود و چنین می‌نماید که آلپاگوس به جای ارائۀ یک ترجمۀ جدید روایتهای لاتینی گراردوس را اصلاح کرده باشد. با این‌ همه، ترجمه‌های وی خیلی دیر، و پس از آنکه ترجمه‌های گراردوس بارها به چاپ رسید، منتشر شدند و در نتیجه تأثیر چندانی بر پزشکی اروپا نداشتند. 
در سالهای 1651-1663م جان والیس، ریاضی‌دان انگلیسی با استفاده از ترجمۀ لاتینی بخشی از تحریری از اصول اقلیدس که به خطا به نصیرالدین طوسی منسوب شده است (دربارۀ این اثر، نک‍ : ه‍ د، تحریر اقلیدس)، توجه اروپاییان را به مبحث نظریۀ خطوط متوازی جلب کرد. در 1657م همین تحریر به لاتینی ترجمه و در رم به چاپ رسید. این روایت لاتینی در پژوهشهای اروپاییان دربارۀ خطوط متوازی و کشف هندسه‌های نااقلیدسی تأثیری شگرف داشت (نک‍ : ه‍ ‌د، توازی). در 1659م نیز س. فاستر ترجمۀ لاتینی تفسیر نسوی بر کتاب المأخوذات (لمهای) ارشمیدس را در ضمن مجموعۀ آثار ارشمیدس در لندن به چاپ رساند. دو سال بعد، جُوانّی آلفونسو بورلی، ریاضی‌دان ایتالیایی، با کمک ابراهیم حاقلانی، کشیش مارونی سوری همین اثر را به لاتینی ترجمه و در فلورانس به چاپ رساندند. این دو ریاضی‌دان در همین سال متن عربی و ترجمۀ لاتینی مقالات پنجم تا هفتم تلخیص المخروطات ابوالفتح اصفهانی را در فلورانس منتشر کردند. اروپاییان برای نخستین بار از طریق این ترجمۀ لاتینی با این 3 مقالۀ مخروطات آپولونیوس (که اصل یونانی آن مفقود شده بود) آشنا شدند (نک‍ : ه‍ د، ابوالفتح اصفهانی). نبود متن اصلی این 3 مقاله، کریستانوس راویوس را بر آن داشت که در 1641م مقالات پنجم تا هفتم تصفح المخروطات عبدالملک شیرازی را به لاتینی ترجمه کند. اما این ترجمه در 1669م منتشر شد. در 1710م نیز ادمند هالی همین مقالات را با استفاده از تحریر بنوموسى به لاتینی ترجمه، و منتشر کرد. سرانجام کارلو آلفونسو نالینو زیج بتانی را به لاتینی ترجمه و شرح و با متن عربی منتشر کرد. بخش سوم که حاوی متن عربی بود، زودتر از دو جلد دیگر و در 1899م در میلان منتشر شد و دو بخش دیگر به ترتیب در 1903و 1907م در همان شهر به چاپ رسید. این روایت لاتینی را به احتمال قوی باید آخرین ترجمۀ عربی به لاتینی به شمار آورد. 

مآخذ

اسحاق بن عمران، مقالة فی المالیخولیا (نک‍ : مل‍ ، گاربرس)؛ داک؛ سزگین، فؤاد، مقدمه بر زاد المسافر ابن جزار، چ تصویری، فرانکفورت، 1416ق/ 1996م؛ قربانی، ابوالقاسم، ریاضی‌دانان ایرانی از خوارزمی تا ابن سینا، تهران، 1350ش؛ نیز:

Ben Milad, A., L'École médicale de Kairouan (Thèse pour le doctorat en médecine), Paris, 1933; Bjørnbo, A. A., Al-Chwârizmî's Trigonometriske Tavler, Festskrift til H. G. Zeuthen, Copenhagen, 1909; Bosmans, H., «Le Fragment du commentaire d'Adrien Romain sur l'Algèbre de Mahumed ben Musa el-Chwârezmî», Annales de la Société Scientifique de Bruxelles, Louvain, 1905-1906, vol. XXX; Bumm, A., Die Identität der Abhandlungen des Isħāk Ibn 'Amrān und des Constantinus Africanus über die Melancholie, München, 1903; Busard, H. L. L., Johannes de Tinemue's Redaction of Euclid's Elements, the So-Called Adelard III Version (Latin), Stuttgart , 2001; id and M. Folkerts, Robert of Chester's (?) Redaction of Euclid's Elements, the So-Called Adelard II Version, Basel etc., 1992; Campbell, D., Arabian Medicine, London, 1926; Clagett , M., «Adelard of Bath», Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1970, vol. I; id, «The Medieval Latin Translation from the Arabic of the Elemets of Euclid…», Isis, 1953, vol. XLIV; Creutz, R., «Additamenta zu Konstantinus Africanus und seinen Schülern Johannes und Atto», Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner Zweige, Munich, 1932, vol. L; id, «Der Arzt Constantinus Africanus von Montekassino. Seine Leben, sein Werk und seine Bedeutung für die mittelalterliche medizinische Wissenschaft», ibid, 1929, vol. XLVII; id., «Die Ehrenrettung Konstantins von Afrika», ibid, 1931, vol. XLIX; id, «Die Melancholia bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen. Eine historisch-psychiatrische Studie», Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten, Berlin, 1932, XLVII; Daremberg, Ch., «Recherches sur un ouvrage qui a pour titre Zad el-Moçafir...», Archives des missions scientifiques et litteraires, Paris, 1851, vol. II; Duhem, P. , Le Systèm du monde, Paris, 1912; Friedenwald, H., The Jews and Medicine Essays, Baltimore, 1944; Garbers, K., Isħāq Ibn ªImrān Maqāla fi l-Mālīңūliya und Constantini Africani Libri duo de Melancholia, Hamburg, 1977; Jacquart, D. and F. Micheau, La Médecine arabe et l’occident médiéval, Paris, 1990; Karpinski, L. Ch., Robert of Chester's Latin Translation of the Algebra of Al-Khowarizmi, New York, 1915; id, «Two Twelfth Century Algorisms», Isis, Brusseles, 1921, vol. III; Kritzeck, J., «Robert of Ketton's Translation of the Qur'ān», The Islamic Quarterly, 1955, vol. II; Leclerc, L., Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Lehmann, H. «Die Arbeitsweise des Constantinus Africanus und des Johannes Afflacius im Verhältnis zueinander», Archeion, Rome/ Paris, 1930, vol. XII; Levey, M., «Abraham bar Hiyya ha-Nasi», Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1970, vol. I; Llamas, J., introd. IŞħaq Iśraeli: Tratado de las fiebres, Madrid, 1945; Meyerhof, M., «Science and Medicine», The Legacy of Islam, ed. Th. Arnold and A. Guillaume, London, 1931; Mieli, A., La Science arabe et son rôle dans l’évolution scientifique mondiale, Leiden, 1966; Minio-Paluello, L., «Plato of Tivoli», Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1975, vol. XI; Nau, F., «Une ancienne traduction latine du Bélinous arabe (Apollonius de Tyane) faite par Hugo Sanctelliensis et conservée dans un ms. du XIIe siècle» , Revue de l'Orient chrétien, Paris, vol. XII, 1907; Pagel, J., «Eine bisher unveröffentlichte lateinische Version der Chirurgie der Pantegni nach einer Handschrift der Königl. Bibliothek zu Berlin», Archiv für klinische Chirurgie, Berlin, 1906, vol. LXXXI; Pearson, J. D., «Al-Kur'an, Part 9.7: Translations of the Kur'an. European Languages», EI2, vol. V; Richter, P., «Über die spezielle Dermatologie des ªAlī ibn al-ªAbbās (Haly Abbas) aus dem 10. Jahrhundert unserer Zeitrechnung», Archiv für Dermatologie und Syphilis, 1912, vol. CXIII; Ruska, J., Arabische Alchemisten. I. Chālid ibn Jazīd ibn Muªāwija, Heidelberg, 1924; id, Tabula Smaragdina. Ein Beitrag zur Geschichte der hermetischen Literatur, Heidelberg, 1926; id, Zur ältesten arabischen Algebra und Rechenkunst, Heidelberg, 1917; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927-1955; Schipperges, H., Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden, 1964; Singer, Ch., «A Legend of Salerno», The Johns Hopkins Hospital Bulletin, Baltimore, 1917, vol. XXVIII; id and Dorothea Singer, «The Origin of the Medical School of Salerno, the First University. An Attempted Reconstruction», Essays on the History of Medicine Presented to Karl Sudhoff on the Occasion of His Seventieth Birthday November 26th 1923, London/ Zürich, 1924; Steinschneider, M., «Abraham ibn Esra (Abraham Judaeus, Avenare). Zur Geschichte der mathematischen Wissenschaften im XII. Jahrhundert», Abhandlungen zur Geschichte der Mathematik, Leipzig, 1880, vol. III; id, «Abraham Judaeus-Savasorda und Ibn Esra. Zur Geschichte der mathematischen Wissenschaften im 12. Jahrhundert», Zeitschrift für Mathematik und Physik, Leipzig, 1867, vol. XII; id, «Constantinus Africanus und seine arabischen Quellen», Archiv für pathologische Anatomie und Physiologie und für klinische Medizin, 1866, vol. XXXVII, id, «Constantin's lib. de gradibus und ibn al-Gezzar's Adminiculum», Deutsches Archiv für Geschichte der Medizin und medicinische Geographie, Leipzig, vol. II, 1879; id, Die europäischen Übersetzungen aus dem Arabischen bis mitte des 17. Jahrhunderts, Graz, 1956, id, Polemische und a pologetische Literatur in arabischer Sprache, Hildesheim, 1966; Sudhoff, K., «Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frühscholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser Vermittlung», Archeion, Rome/ Paris, 1932, vol. XIV; id., «Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von Salerno», Sudhoff Archiv für Geschichte der Medizin, Leipzig, 1930, vol. XXIII; id, «Die medizinischen Schriften, welche Bischof Bruno von Hildesheim 1161 in seiner Bibliothek besaß, und die Bedeutung des Konstantin von Afrika im 12. Jahrhundert», Archiv für Geschichte der Medizin, Leipzig, 1916, vol. IX; Talbot, Ch. H., «Stephen of Antioch», Dictionary of Scientific Biography, ed. Ch. C. Gillispie, New York, 1976, vol. XIII; Thierfelder, J. G., «Beweis dass das Almaleki des Ali Ben Abbas und das Pantechnum des Ishak Ben Soleiman identisch und Letzterer der wahre Verfasser des Werkes sei» , Henschels Janus, Breslau, 1846, vol. I; Thorndike, L., A History of Magic and Experimental Science During the First Thirteen Centuries of Our Era, London, 1923; Ullmann, M., Die Medi-zin im Islam, Leiden/ Köln, 1970; id, Islamic Medicine, Edinburgh, 1978; Volger, L., Der Liber fiduciae de simplicibus medicinis des Ibn al-Jazzâr in der Übersetzung von Stephanus de Saragossa, Berlin, 1941; Yeldham, F. A., «The Alleged Early English Version of Euclid», Isis, IX, 1927, vol. IX.
یونس کرامتی