تصوف

در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت که جنبشهای صوفیانۀ غرب اغلب سعی در تطبیق یا تلفیق شیوه‌های سنتی با نیازها، دستاوردها و حتى جریانهای دوره‌ای دنیای معاصر داشته‌اند و کوشیده‌اند تا تنشهای موجود میان روش معنوی سنتی و دنیای متجدد را با چنین رویکردهایی از میان بردارند و مخاطبانی را که در غرب زندگی می‌کنند، به خود جذب کنند (همان، 43). 
امروزه در راستای این کوششها، آثار ادبی متعددی در قالب سخنرانیهایی که مکتوب شده، یا ملفوظات (به‌ویژه در میان پیروان گورو باواو و شیخ نظام)، نوشته‌های احتجاجی و رهنمودها (به‌ویژه در طریقۀ حقانی)، تذکره‌ها و شجره‌نامه‌ها (به‌ویژه در طریقۀ نقشبندیه)، زندگی‌نامه‌های خودنوشت و دیگرنوشت، شعر و رمان (مانند آثار عنایت‌خان و ادریس‌شاه)، و نیز تحلیلها و نقطه‌نظرهای علمی و دانشگاهی به وجود آمده است (همو، «آثار ادبی»، 33-36). برگذاری کنفرانسهای سالانه در اروپا و آمریکا، به‌ویژه در طریقۀ مولویه که در آن توجه به موسیقی و شعر به عنوان عناصر فرهنگی متأثر از تصوف جذابیت بسیاری در جوامع غربی ایجاد کرده است، نیز از همین جمله‌اند (نک‍ : همو، «شکل‌گیریها»، 161, 185؛ ارنست، 224؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 8/ 582). 

طریقه‌های مهم صوفیه در آمریکای شمالی و اروپای غربی

در این بخش بیشتر به طریقه‌های غربی، و نه صورتهای سنتی طریقه‌های شرقی که در غرب پیروان خود را دارند، اشاره می‌شود. 

آمریکای شمالی

طریقۀ چشتیه

که به وسیلۀ عنایت‌خان در غرب بنیان‌گذاری شد. پس از او پسرش پیر ولایت خان تعالیم وی را در نیویورک ادامه داد. دانش او از اندیشه‌ها و آداب صوفیانه، مبتنی بر آموزه‌های مشایخ هندی و تفاسیر اندیشمندان غربی (مانند هانری کربن) از تصوف، همراه با رویکردی روان‌شناسانه بود. وی در 2000م رهبری طریقه را به پسرش ضیاء عنایت‌خان سپرد (هرمانسن، همان، 162؛ ارنست، 225). این طریقه در اروپا نیز پیروانی دارد و شهرت آن به موسیقی و سماع است. از جمله زیرشاخه‌های این طریقه می‌توان به «سماع صلح جهانی»، «نهضت بین‌المللی صوفی» در کانادا و «انجمن روحانیت اسلامی صوفی» در سانفرانسیسکو، و نیز شعبۀ نظامیۀ چشتیه که توسط شیخ افضل‌الدین نظامی در شیکاگو پدید آمدند، اشاره کرد (هرمانسن، همان، 162-164، «چه چیز»، 50؛ وسترلوند، 20). 

طـریقـۀ خـلـوتـی ـ جـراحـی

کـه بـه وسیلـۀ شیـخ مظفراوزاک (د 1986م)، اهل استانبول، در 1980م به غرب راه یافت. قوی‌ترین پایگاه این طریقه در نیویورک به رهبری توسون بیرک و شیخ نور (لِکس هیکسون) بوده است (هرمانسن، «شکل‌گیری»، 164؛ وسترلوند، همانجا). محققان آثار مظفر اوزاک (مانند «پرده‌برداری از عشق») را بیانگر تصوفی شریعت‌گرا می‌دانند که بیش از آنکه بر محور بینش عقلانی شکل گرفته باشد، بر عشق متمرکز است (چیتیک، 108). 
طریقـۀ نقشبندی ـ حقـانی، کـه بـه وسیلـۀ شیخ نـاظم قـبـرسـی (ز 1922م)، اهل قبرس بنیاد نهاده شد. این طریقه که از جوامع مسلمان مدیترانۀ شرقی نشئت گرفته است، شاید از محبوب‌ترین و روبه‌رشدترین نهضتهای دورگۀ اسلام‌گرا باشد که در آمریکا و اروپا پیـروان بسیاری در میان مسلمانان مهاجر و غربیان دارد. با آنکه شیـخ نظام به شدت شریعت‌گـرا و به جد پایبنـد بـه سنت کهن نقشبندیه است، اما به تسامح دینی و گرایشهای کثرت‌گـرایانه در جذب غیـرمسلمانان نیز باور دارد. این طریقه از پویایـی تصوف، و از جلوه‌هایی از کیفیتهای مطلوب بشری که در عشـق و مبانی شریعت ریشـه دارد، بحث می‌کند و مشایـخ آن، با تبیین موضوعات معنوی سنتی از طریق تجربه‌های غرب معاصر، نوعی شیوۀ تربیتی عرفانی را به کار می‌گیرند. خلیفۀ شیخ ناظم، هشام کبّانی است که «شورای‌عالی‌اسلامی آمریکا» را در واشینگتن بنیاد نهاد. این طریقه در میشیگان، سان‌دیه‌گو، کالیفرنیا، مونترال و به‌ویژه شیکاگو فعال است. جلسات ذکر در مساجد و منازل تشکیل می‌شود و غیرمسلمانان بسیاری از این طریق به اسلام گرویده‌اند (هرمانسن، همان، 165، «مسلمانان...»، 188؛ دمرل، 115-119؛ وسترلوند، 18-19, 29-30؛ چیتیک، همانجا؛ نیلسن و دیگران، 103؛ حسین، 243). 

طریقۀ شاذلیه

 این طریقۀ شریعت‌گرا که نخست توسط ابوالحسن شاذلی در سدۀ 13ق در شمال افریقا شکل گرفت، پس از ورود به غرب، از طریق نوشته‌های رنه گنون و پیروانش اندیشمندان بسیاری را به خود جذب کرد و پس از فریتهوف شووان، به سبب ارتباط معنوی او با مریم(ع) به شاذلیۀ مریمیه شهرت یافت. وی از مهم‌ترین رهبران شاذلیۀ غربی است که اندیشه‌های او متفکران مشهوری مانند سیدحسین نصر، مارتین لینگز، تیتوس بورکهارت، ویلیام چیتیک، ویکتور دنر، ویلیام استوارت و آلدوس هاکسلی را به خود جذب کرده است. آداب و آموزه‌های این طریقه اسلامی است، اما در عین حال اندیشمندان آن به سنتهای معنوی ادیان دیگر همچون مسیحیت، هندویی و سنن بومی آمریکا نیز توجهی خاص دارند. پیروان حکمت خالده در جوامع معاصر آمریکا در میان اندیشمندان و تحصیل‌کردگان بیش از نهضتهای دورگۀ آمریکایی ـ اسلامی ــ که پرشمارترین آنها پیروان شیخ ناظم است ــ تأثیرگذار بوده‌اند، اما با جامعۀ مهاجران مسلمان رابطۀ کمتری برقرار کرده‌اند (هرمانسن، همان، 187). شاخه‌های طریقۀ مریمیه در کشورهای غربی و بسیاری از کشورهای اسلامی نیز حضور دارند و به‌رغم آنکه از نظر شمار پیروان، کوچک‌تر از طریقه‌های دیگرند، اما وابستگان به آن بیشتر شخصیتهای صاحب‌نظر و شاخصی هستند که با آثار، سخنرانیها و دیگر فعالیتها، دیدگاه سنت‌گرایانه را به خوبی در سرتاسر جهان منتشر کرده‌اند (سجویک، «اصول تصوف»، 68-69). 
از دیگر شاخه‌های طریقۀ شاذلیه، درقاویه و علویه، با خاستگاه افریقای شمالی است که در فرانسه و انگلستان پیروانی دارد (وسترلوند، 19-20؛ هرمانسن، «شکل‌گیریها»، 169-170؛ نیز نک‍ : چیتیک، همانجا). 

طریقۀ نعمت اللٰهیه (نوربخشیه)

این طریقه که بیشتر اعضای آن ایرانیان مهاجرند، در 1974م با سفر جواد نوربخش به آمریکا به جهان غرب وارد شد و پیروان وی اولین خانقاه را در 1975م در نیویورک، و سپس در سان فرانسیسکو و نیز در لندن، سیدنی، منچستر، کلن، پاریس و مادرید بنا نهادند. خانقاه او در لندن از مهم‌ترین مراکز فعالیت این طریقه است. نوربخش بر آن است که تا حدی از تأکیدات سنتی که این طریقه بر رابطۀ تصوف با شریعت داشته است، فاصله بگیرد و نیاز به عشق و وجد و اساساً جنبه‌های جهانی تصوف را جایگزین آن سازد. این طریقۀ شیعی به جلسات ذکر بسیار اهمیت می‌دهد و امروزه در میان آمریکایی و انگلیسی‌تبارها نیز طرف‌دارانی دارد. نوربخش که در لندن اقامت دارد، در رأس طریقت است و 9 نفر از خلفای او این طریقه را در غرب رهبری می‌کنند. وی آثاری به زبان انگلیسی در زمینۀ تصوف و مشایخ صوفیه دارد. دل‌بستگی او به خاستگاه ایرانیِ تصوف، بیش از همه در اثر او با عنوان «مشایخ صوفیۀ بلخ» آشکار است. مجلۀ صوفی (فصلنامۀ خانقاهی نعمت‌اللٰهیه) به دو زبان فارسی و انگلیسی نیز از انتشارات این طریقه است (لوئیزون، 51, 56؛ وسترلوند، 19, 30؛ هرمانسن، همان، 174؛ چیتیک، همانجا؛ نیز نک‍ : نوربخش، 157-158). شاخه‌هایی از این طریقه در پاریس و نیویورک به رهبری نصر علی‌شاه، و شاخۀ نعمت اللٰهی ـ گنابادی که توسط رضا علی‌شاه بنیادگذاری شد، با رهبری پسر وی در تورنتو فعال است (هرمانسن، همانجا). این طریقه همچنین در لس‌آنجلس و سان‌دیه‌گو پیروانی دارد (کلی، 161؛ هرمانسن، «مسلمانان»، 188). 

طریقۀ باوا محیی‌الدین

که در 1971م توسط صوفی سری‌لانکایی، محمدرحیم باوا محیی‌الدین در فیلادلفیا بنیاد نهاده شد و در دهه‌های 1980 و 1990م رشد و گسترش یافت. تعالیم باوا محیی‌الدین را ترکیبی از اسلام و هندویی شمرده‌اند و این طریقه را نمونه‌ای معاصر از نظریۀ سنتی عرفان دربارۀ اقطاب و قدیسان یا اولیا که بر دعا، ذکر و نماز تأکید دارد، دانسته‌اند. این طریقه فضایی مطلوب برای پذیرش افرادی از نژادها و ادیان دیگر، با زمینه‌های متفاوت فرهنگی را فراهم آورده است. و از این‌رو، برخی محققان از آن با عنوان سومین جریان در روند تاریخی تصوف غرب نام می‌برند. شهرت باوا محیی‌الدین با بنای مسجدی در فیلادلفیا در 1983م توسط پیروانش، فزونی یافت. این مسجد چنان است که هرکس از هر دینی می‌تواند بجز زمانی که مراسم عبادی خاص مسلمانان صورت می‌گیرد، برای دعای شخصی خود به آن وارد شود. پس از مرگ باوا محیی‌الدین، در میان پیروان او این شبهه پدید آمد که آیا وی در پی عمل به آیینهای اسلامی بود یا می‌خواست شیوه‌ای برای نوعی رشد باطنی که بشر به‌رغم تفاوتهای ادیان به آن نیازمند است، بیاید. باوا محیی‌الدین جانشینی برای خود تعیین نکرد (وب، «سومین»، 90-91, 94-96, 99، «سنت»، 76 ff.؛ هرمانسن، «شکل‌گیریها»، 173-183). 

طریقه‌های مولویه و بکتاشیه

طریقۀ مولویه در سان فرانسیسکو توسط جلال‌الدین لوراس، و در انگلیس توسط بولنت رادف و راشد فیلد رهبری می‌شود. طریقۀ بکتاشیه نیز در 1950م، توسط مشایخ صوفیِ آلبانیاییِ مقیم آمریکا در دیترویت بنیاد نهاده شد. بنای اولین مسجد صوفیان در غرب را به این طریقه نسبت می‌دهند (وسترلوند، 20؛ هرمانسن، همان، 171-172, 183؛ تریکس، 361-362). 

انجمن مطالعات صوفی

که توسط ادریس‌شاه و برادرش عمر علی‌شاه، بر محور آثار ادریس‌شاه پایه‌گذاری شد. عمر علی‌شاه اسلام‌گراتر از ادریس‌شاه است و از دهۀ 1970م پیروان بسیاری در لس‌آنجلس به دست آورده است. وی برای تعالیم خود اصطلاح «سنت» را به کار می‌برد و معتقد است که تصوف نه آیین و دین، بلکه یک فلسفۀ علمی است. جانشین اصلی ادریس‌شاه در آمریکا رابرت اورنشتاین است (هرمانسن، همان، 166-167). 

طریقـۀ درقـاویـه ـ حبیبیـه

کـه بـه وسیلـۀ عـبـدالقـادر مـرابط (عبدالقادر صوفی درقاوی)، از مریدان محمدبن حبیب درقاوی مراکشی رهبری می‌شود. وی ابتدا این طریقه را در 1973م به آمریکا آورد و پس از آن پیروانش که مرابطون نامیده می‌شوند، مراکزی در شهرهای دیگر آمریکا و نروژ، انگلستان، اسپانیا، هلند و آلمان بنیاد نهادند. این طریقه به شدت شریعت‌گرا و پیرو فقه مالکی است و به سبب سختگیریهای بسیار پیروان پرشماری ندارد (همان، 170). 
دیگر طریقه‌هایی که می‌توان به آنها اشاره کرد، اینها ست: طریقۀ رفاعیه، که دارای شاخۀ رفاعی حسینی در نیویورک و شاخۀ قادری ـ رفاعی در سان فرانسیسکو است؛ طریقۀ تیجانیه که بیشتر اعضای آن مهاجران مسلمان افریقایی و درصد کمی از آنان مسلمانان آمریکایی ـ افریقایی‌اند و در شهرهای مختلف آمریکا شعبه‌هایی دارد؛ طریقۀ اویسی شاه مقصودی، که خاستگاهی شیعی و ایرانی دارد و در کالیفرنیا، سن رافائل و همچنین در لس‌آنجلس با برقراری جلسات دعا و شعرخوانی و دیگر شعائر دینی فعالیت دارد؛ مکتب طریقۀ اویسی، که با گرایشهای روان‌شناسانه در کالیفرنیا فعال است؛ طریقۀ جعفری ـ شاذلی، که به رهبری فضل‌الله حائری در تکزاس فعالیت دارد (همان، 168, 172, 174-175، «چه چیز»، 49؛ کلی، 160-161). 

طریقه‌های صوفیانه در کانادا

اولین فعالیتهای صوفیه در تورنتو در 1973م به دست محمد عبدالعلیم صدیقی آغاز شد و بعدها سازمانهای صوفیه مانند حلقۀ صوفی تشکیل شدند. در مونترال طریقۀ برهانیه از مصر، بیشترین عضو را دارد. از دیگر  طریقه‌های فعال در مونترال می‌توان از طریقۀ شیعی اسماعیلیه با خاستگاه آسیای جنوبی، و طریقۀ احمدیه با منشأ هندی نام برد. امروزه طریقه‌های چشتیه و پیروان عنایت خان، علویه، قادریه، نقشبندیه، نقشبندی ـ حقانی و رفاعیه در شهرهای مختلف کانادا مانند تورنتو، ویکتوریا، ونکوور و اوتاوا به فعالیت مشغول‌اند. (مک دونو، 321؛ گاردل، 438؛ هرمانسن، همان، 176-177). 

اروپای غربی

آلمان و اتریش

به سبب حضور گستردۀ مهاجران ترک در آلمان، رشد طریقه‌های ترک یکی از ویژگیهای تصوف در این کشور است. بزرگ‌ترین مراکز اسلامی متعلق به طریقه‌های ترک نقشبندیه، یعنی «سلیمانچی» و «نورچو» و «ملی گوروش» است که ساختار درونی و گرایشهای اعتقادی متفاوتی دارند. از طریقه‌های شیعی می‌توان به نعمت‌اللٰهی و بکتاشی، و از دیگر طریقه‌های سنی به قادریه، رفاعیه، مولویه، جراحی، برهانیه، درقاوی، چشتی ـ قادری، قادری ـ رفاعی و علوی اشاره کرد. (نک‍ : یونکر، 71-72, 74). مرکز صوفیانۀ «هاوس اشنده» در شمال آلمان با مدیریت عبدالفاتح، و نیز طریقه‌های اویسی شاه مقصودی و مجددی نقشبندی، و بنیاد حقانی به رهبری محمدناظم حقانی از شاخۀ خالدی نقشبندیه نیز در آلمان و اتریش حضور دارند (کوگلمان، 330-331). افزون بر این، گرایشهای باطنی و معتقد به وحدت متعالی ادیان، مانند شاذلیه و تئوسوفی نیز در آلمان به چشم می‌خورد (نک‍ : همانجا؛ وسترلوند، 23). محققان دربارۀ شمار تخمینی صوفیان در آلمان، آمارهای متفاوتی از هزار و 10 هزار تا بیش از 200 هزار ارائه کرده‌اند، اما این آمارهای تخمینی خود بیانگر ویژگی مهم دیگر تصوف در آلمان، یعنی حضور پنهان و نامرئی صوفیان بوده است. برخی از محققان نیز برآن باورند که جریانهای صوفیانه در فضای دانشگاهی آلمان فراموش شده‌اند و کوششهای فعلی که برای ارائۀ اطلاعاتی در این زمینه صورت می‌گیرد، سطحی و ظاهری است (یونکر، 72-73). 

انگلستان

چنان‌که اشاره شد، در انگلستان گسترده‌ترین طریقه‌های صوفی متعلق به مهاجران پاکستانی است که با مشایخ خود در پاکستان در ارتباط‌اند و این در حالی است که نسلهای جوان‌تر به‌تدریج از آنها فاصله گرفته‌اند. شاخه‌های مختلف این طریقه‌ها در شهرهایی چون لندن، بیرمینگام، منچستر و بردفورد وجود دارند. در لندن و بیرمینگام، طریقۀ نقشبندی ـ حقانی افزون بر پاکستانیها، پیروانی از ترک‌زبانان و آسیای جنوبی و نیز غربیان دارد. اما یکی از مهم‌ترین جریانهای صوفیانه در انگلیس متعلق به شیخ زنده‌پیر (د 1999م)، از مشایخ طریقۀ نقشبندیه است که در حال حاضر 3 خلیفۀ او به نامهای صوفی صاحب، آلام دین و حاجی کریم نمایندۀ 3 شاخۀ مختلف این طریقه در انگلستان هستند. افزون بر نقشبندیه، قادریه و چشتیه از مهم‌ترین طریقه‌های فعال در انگلستان‌اند (وربنر، 128, 139؛ بالارد، 175؛ جیوز، 365؛ نیلسن و دیگران، 105-106). 
از ویژگیهای بارز تصوف در انگلستان آن است که گروههای صوفیۀ مختلف و ناهمگون، در کنار هم و در یک شهر و با تکیه بر مشابهتهای خود فعالیت می‌کنند. این گروهها بیشتر دارای دیدگاههایی آمیخته‌اند، و با آنکه غالباً برای زبان اردو و پذیرش اعضای پاکستانی ارجحیت قائل‌اند، اما از میان پیروان ادیان دیگر نیز عضو می‌پذیرند و در فعالیتهای طریقتی آنان گاه تساوی جنسی، و گاه جدایی و تفکیک مشاهده می‌شود. نکتۀ دیگر وجود پیروان تحصیل‌کرده از میان پاکستانیهای متولد غرب است که نشان‌دهندۀ جذابیت گرایشهای صوفیانه در این قشر است که در میان آنها تصوف به معنای اخلاقی و اجتماعی آن، و نیز دریافت تجربه‌ای متعالی که معرفتی حقیقی‌تر و عمیق‌تر است، به شمار می‌آید (نک‍ : وربنر، 129-130). گفتنی است که در تصوف انگلستان، شهر گلاستونبری در جنوب غربی این کشور از جایگاه ممتازی برخوردار است. این شهر به سبب پیشینۀ خاص تاریخی، شرایط جغرافیایی و طبیعی فوق‌العاده و خصوصیت سیاحتی ـ زیارتی آن جذابیت ویژه‌ای دارد و همه ساله میزبان گردهماییهای صوفیان مختلف از جمله طریقه‌های چشتیۀ عنایت خان، حقانیه و نقشبندیه بوده است (نک‍ : دراپر، 144-156).