تصوف

فرانسه

شاید بتوان گفت که تصوف در فرانسه نسبت به دیگر کشورهای اروپایی حضوری بسیار آشکارتر و فعال‌تر دارد (وسترلوند، 17). چنان‌که گفته شد، بیشترین مهاجران مسلمان به فرانسه از الجزایرهستند که از اوایل سدۀ 19م به آنجا آمده بودند و در دهۀ 1950م شمار آنان به بیش از یک میلیون نفر می‌رسید. پس از این زمان مهاجرانی از افریقای جنوبی و ترکیه نیز به این کشور وارد شدند (رابینسن، 339-340). مسلمانان در گروههای نژادی متفاوت، عقاید و آداب گوناگونی دارند و تمایز طریقه‌های صوفیه در فرانسه، بیشتر تابع تفاوتهای نژادی است، چنان‌که مهاجران افریقای جنوبی بیشتر عضو طریقه‌های علویه، شاذلیه و قادریه‌اند و مهاجران افریقای شمالی بیشتر در طریقه‌های تیجانیه و مریدیه، و ترک‌زبانان در طریقۀ نقشبندیه جذب شده‌اند. افزون بر آن، در فرانسه نیز تفاوت دیدگاههای دینی مهاجران اولیه با نسلهای دوم و سوم آنان به چشم می‌خورد و دین‌داری در میان نسلهای بعدی به همان منوال به سوی کاهش پایبندی به آداب سنتی و گرایش به درونی ساختن ارزشهای دینی پیش می‌رود (همو، 352-354؛ نیز نک‍ : هونویک، 31-32). 

تصوف در استرالیا

ورود مسلمانان به استرالیا از نیمۀ سدۀ 19م آغاز شد و اولین مهاجران مسلمان از آسیای جنوب غربی بودند. از اواخر این سده و اوایل سدۀ 20م حضور مسلمانان در استرالیا رو به فزونی نهاد و در دهۀ 1950م این کشور مهاجرانی از کشورهای مدیترانه‌ای، و پس از 1975م، از ترکیه و لبنان و نیز از کشورهای غربی داشته است. اما بیشترین جمعیت مسلمان استرالیا لبنانیها هستند که با ترکها، 80 تا 83٪ مسلمانان را تشکیل می‌دهند. آنها بیش از همه از تضادهای فرهنگی میان آداب اسلامی و شیوه‌های محلی رنج می‌برند و وضعیت چندان مناسبی ندارند (شپرد، 154-155؛ هامفری، 278-279). در جامعۀ مسلمان استرالیا تنوع نژادی همگام با تنوع فرقه‌ای به چشم می‌خورد و در آن حضور اهل سنت بیش از شیعیان است. بخشی از این تنوع را جوامع کوچکی از فرقه‌های علویه، احمدیه، اسماعیلیه و دروزیها تشکیل می‌دهند (همو، 280). 
تعالیم صوفیانه به وسیلۀ شیخ ابراهیم نصر، از مریدان تانر انصاری، فارغ‌التحصیل دانشگاه کالیفرنیا، به استرالیا وارد شد. وی از مشایخ طریقۀ رفـاعـی ـ قـادری بـود و تعالیم خود را در قالب ذکر، موسیقی و جلسات مباحثۀ معنوی، به‌ویژه مراقبه ارائه می‌کرد (نک‍ : «انجمن مراقبه در استرالیا»، npn.). مرکز مهم فعالیتهای صوفیانه در استرالیا «مرکز تصوف و عرفان استرالیا» است که بـه وسیلۀ فاطمه فلور ناصری بونین ــ ایـرانـی‌تبـار ــ ایجاد گردید. وی که تعالیم خود را بر رویکردهای روان‌شناسانه استوار ساخته است، رهبری این مؤسسه را برعهده گرفت. این مرکز هدف خود را ارتقای آگاهی افراد نسبت به توحید و حضور خداوند در عالم، و سلوک معنوی در زندگی از طریق تصوف که بُعد باطنی و معنوی است، تعریف می‌کند (نک‍ : «مرکز تصوف و عرفان در استرالیا»، npn.). 

مآخذ

رادفر، ابوالقاسم، ترجمه‌های آثار مولانا، تحفه‌های آن جهانی، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1384ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، 1376ش؛ صدری افشار، غلامحسین، حاشیه بر تاریخ ادبی ایران (از سنایی تا سعدی) ادوارد براون، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351ش؛ نصر، سیدحسین، آشنایی با ملاصدرا در مغرب زمین، تهران، 1340ش؛ نیز: 

Arbery, A. J., Classical Persian Literature, London, 1958; Australian Centre for Sufism and Irfan (ACSIS), www.australiansuficentre.org/ about.htm; Ballard, R., «Popular Islam in Northern Pakistan and its Reconstruction in Urban Britain», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnel, London, 2006; Bankipore ; Barrie and Rockliff, «Hazrat Inayat Khan’s Life and Work», The Sufi Message and the Sufi Movement, by Inayat Khan, London, 1964; Browne, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1969; Chittick, W., «Sufism in the Modern World», The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, ed. J. L. Esposito, New York, 1995, vol. IV; Damrel, D. W., «Aspects of the Naqshbandi-Haqqani Order in North America», Sufism in The West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; Draper, I. K. B., «From Celts to Kaaba, Sufism in Glastonbury», Sufism in Europe and North America, ed. D. Westerlund, London, 2004; Ernst, C. W., The Shambhala Guide to Sufism, Boston/ London, 1997; Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Gardell, M., «North America», Islam Outside The Arab World, ed. D. Westerlund and I. Svanberg, Richmond, 1999; Geaves, R., «Britain», ibid; Hammer, O., «Sufism for Westerners», Sufism in Europe and North America, ed. D. Westerlund, London, 2004; Hayes, H. E. E., «Sufism in the West», The Moslem Worlds, ed. S. M. Zwemer, New York, 1917, vol. VII; Hermansen, M., «Hybrid Identity Formations in Muslim America: The Case of American Sufi Movements», The Muslim World, eds. I. M. Abu-Rabiº and J. I. Smith, Hartford, 2000, vol. XC; id, «What’s American about American Sufi Movements», Sufism in Europe and North America, ed. D. Westerlund, London, 2004; id, «Literary Productions of Western Sufi Movements», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; id, «The Muslims of San Diego», Muslim Communities, North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; Humphery, M. and Sh. William, «Australia and New Zealand», Islam Outside the Arab World, eds. D. Westerlund and I. Svanberg , Richmond, 1999; Hunwick, J., «Sub-saharan Africa and The Wider World of Islam», African Islam and Islam in Africa, eds. E. Evers Rosander and D. Westerlund, Athenes (Ohio), 1997; Husain, A. and V. Harold, «Activities of the Immigrant Muslim Communities in Chicago», Muslim Communities in North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; Idries Shah, The Sufis, London, 1982; Jahanpour, F., «Western Encounters with Persian Sufi Literature», The Heritage of Sufism, eds. L. Lewisohn and D. Morgan, Oxford, 1999; Jonker, G., «The Evolution of the Naqshbandi-Mujaddidi, Sulaymançis in Germany», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; Kelley, R., «Muslims in Los Angeles», Muslim Communities in North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; Kogelmann, F., «Germany and Austria», Islam Outside the Arab World, eds. D. Westerlund and I. Svanberg, Richmond, 1999; Lewin, L., «A Note on Sufi Study Groups», The Diffusion of Sufi Ideas in the West, An Anthology of New Writings by and about Idries Shah, Colorado, 1972; Lewisohn, L., «Persian Sufism in the Contemporary West: Reflections on the Ni’matu’llahi Diaspora», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; Lings, M., What is Sufism?, London, 1975; Mc Donough, Sh., «Muslims of Montreal», Muslim Communities in North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; The Meditation Society of Australia, meditation. org.au/ forum/ topic.asp?TOPIC_ID=77; Nasr, S. H., The Need for a Sacred Science, Lahore, 2001; id, «Rumi, Persian Poet and Sage, Selection of Rumi’s Poetry in Translation», Rumi A Spiritual Treasury, by Shahabuddin Abbasi, Tehran, 2004; id, Sufi Essays, London, 1972; id, Traditional Islam in the Modern World, London, 1987; Nielsen, J. S., Muslims in Western Europe, Edinburgh, 1992; id et al. «Traditional Sufism, The Haqqaniyya», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; Nurbakhsh, J., «The Nimatullahi», Islamic Spirituality, Manifestations, ed. S. H. Nasr, New York, 1987; Rawlinson, A., «A History of Western Sufism», Diskus, 1993, vol. I, no. 1, www. unimarburg. de/ religionswissenschaft/ journal/ diskus/ rawlinson.html; Robinson, N., «France», Islam Outside the Arab World, eds. D. Westerlund and I. Svanberg, Richmond, 1999; Rodinson, M., Europe and The Mystique of Islam, tr. R. Veninus, London, 1987; Sedgwick, M. J., Sufism, the Essentials, Cairo, 2000; id, «Western Sufism and Traditionalism», www.aucegypt.edu/ faculty/ sedgwick/ trad/ write/ Wsuf.html; Shepard, W. E., «Australia and New Zealand», The Oxford Encyclopedia of the Modern World, ed. J. L. Esposito, Oxford, 1995, vol. I; Trix, F., «Bektashi Tekke and Sunni Mosque of Albanian Muslims in America», Muslim Communities in North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; Voll, J. O., «Sufism, Sufi Orders, Foundation of the Modern Orders», The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford, 1995, vol. IV; Webb, G., «Tradition and Innovation in Contemporary American Islamic Spirituality: The Bawa Muhaiyaddeen Fellowship», Muslim Communities in North America, eds. Y. Y. Haddad and J. I. Smith, Albany, 1994; id, «Third Wave Sufism in America and the Bawa Muhaiyaddeen Felloship», Sufism in the West, eds. J. Malik and J. Hinnels, London, 2006; Werbner, P., «Seekers on the Path, Different Ways of Being a Sufi in Britain», Sufism in the West, eds. J. Malik and J.  Hinnells, London, 2006; Westerlund, D., «The Contextualisation of Sufism in Europe», Sufism in Europe and North America, ed. D. Westerlund, London, 2004. 
حمیرا ارسنجانی

IV. ادبیات تصوف

به زبان فارسی

زبان عربی در جهان اسلام تا اواسط سدۀ 4ق/ 10م تنها زبان برای نوشتن مطالب دینی شناخته شده بود و علمای ایرانی، همانند علمای عرب‌زبان، آثار خود را به عربی می‌نوشتند. البته، گاهی بعضی از نویسندگان از عبارات یا جملات فارسی نیز در نوشته‌های خود استفاده می‌کردند، مانند حکیم ابوعبدالله محمد تِرمِذی، یکی از نویسندگان قرن 3ق در خراسان که شمار قابل ملاحظه‌ای از کلمات فارسی در آثار او دیده می‌شود (پورجوادی، «فارسی‌گویی...»، 8-16)، ولی استفاده از زبان فارسی در آثار مکتوب از این حد تجاوز نمی‌کرد. از اواسط سدۀ 4ق/ 10م و با پدید آمدن کتابی با عنوان ترجمۀ تفسیر طبری بود که تحول بزرگی در خراسان رخ داد و در طی آن زبان فارسی رسماً به عنوان زبان دینی در کتابت شناخته شد و از اوایل سدۀ 5 ق به بعد صوفیان آثار متنوعی به این زبان تألیف کـردند. یک دسته از این آثار تفاسیر صوفیانه بر قرآن بود.
از نیمۀ دوم سدۀ 5ق/ 11م به بعد چندین اثر در تفسیر سورۀ یوسف نوشته شد. یکی از آنها کتابی به نام انیس المریدین و روضة المحبین تألیف ابونصر احمد بن احمد بخاری است که در 475ق در بلخ نوشته شده است. مؤلف ابتدا داستان حضرت یوسف را به تفصیل شرح داده، ولی بعداً قصه‌های پیامبران دیگر را نیز به آن افزوده، و کتاب خود را تاج القصص نامیده است. این تفسیر که تاکنون چاپ نشده است، تا حدودی جنبۀ زاهدانه و صوفیانه دارد، و در آن حکایتی چند از بعضی از عارفان و صوفیان مانند شبلی، رابعه و یحیى معاذ رازی نقل شده است، ولی تصوفی که در این تفسیر دیده می‌شود، تصوف شرق خراسان، بخارا، سمرقند و بلخ است و با تصوف عاشقانه‌ای که در غرب خراسان، به خصوص شهرهایی چون نیشابور و طوس پدید آمده است، تفاوت دارد.
داستان قرآنی یوسف و عشق زلیخا به او موضوع چند کتاب مستقل دیگر نیز قرار گرفته است. یکی از آنها کتاب الستین الجامع للطائف البساتین معروف به «تفسیر سورۀ یوسف» املای احمد بن محمد بن زید طوسی است. در این کتاب تعالیم عرفانی، لطایف و نکات ذوقی در ضمن داستان یوسف بیان شده، و نویسنده از اشعار صوفیانه نیز استفاده کرده است. هویت این مؤلف دقیقاً معلوم نیست، ولی بسیاری از مطالب کتاب شبیه به اثر مشابهی به عربی منسوب به احمد غزالی (د 520ق) است که بحر المحبة فی اسرار المودة نام دارد و در تفسیر سورۀ یوسف نوشته شده است. داستان حضرت یوسف بعدها نیز همچنان مورد توجه مشایخ و نویسندگان صوفیه قرار گرفت و یکی از مثنویهای عاشقانۀ عبدالرحمان جامی (د 980ق) در هفت اورنگ، مثنوی یوسف و زلیخا ست.
تفسیر صوفیانۀ کاملی که از دیدگاه تصوف عاشقانۀ خراسان به فارسی نوشته شده است، کشف الاسرار و عدة الابرار ابوالفضل رشیدالدین میبدی است. این تفسیر در 3 نوبت تنظیم و تدوین شده است: نوبت اول ترجمۀ لفظ به لفظ آیات است، نوبت دوم تفسیر ظاهری است با وجوه معانی و بیان احکام و سبب نزول آیات، و نوبت سوم تفسیر عرفانی و صوفیانه است که در آن رموز عارفانه و اشعار عاشقانه و حکایات و اشارات صوفیان و لطایف مذکّران و بسیاری از سخنان صوفی حنبلی هرات، خواجه عبدالله انصاری (د 481ق/ 1088م) نقل شده است (میبدی، 1/ 1).

1. دستینه ها

نویسندگان صوفی برای بیان مسائل اعتقادی و دستورات عملی خود ابتدا آثاری به عربی تألیف کردند که جنبۀ دستینه داشت و در آنها مسائل گوناگونی را که مریدان با آنها روبه‌رو می‌شدند، مطرح می‌کردند. دستینه‌های معروف عربی اینها ست: کتاب اللمع سرّاج طوسی، کتاب التعرف ابوبکر کلاباذی، تهذیب الاسرار ابوسعد خرگوشی، و رسالۀ ابوالقاسم قشیری. 
شاگرد و مرید ابوبکر کلابادی، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی بخاری (د 434ق/ 1043م) کتاب التعرف شیخ خود ابوبکر کلابادی (د 385ق/ 995م) را از عربی به فارسی برگردانده، و شرح کرده است. این شرح به 4 رُبع تقسیم شده است و هر ربع آن کتاب نسبتاً قطوری را تشکیل می‌دهد و در واقع خود نیمه دائرةالمعارفی است دربارۀ تصوف، به‌خصوص تصوفی که در سده‌های 4 و 5 ق در بخارا و اطراف آن رایج بوده است. در این شرح نکات و مباحث عرفانی و کلامی بسیاری مطرح شده است. مؤلف خود یکی از اهل حدیث و سنت، و ظاهراً تابع ابوالحسن اشعری و مخالف سرسخت معتزله بوده، و سعی کرده است که تا حدودی عقاید تصوف را با عقاید کلامی اهل سنت و ابوالحسن اشعری وفق دهد. داستانها و حکایات فراوان دربارۀ مشایخ قدیم صوفیه و نقل اقوال ایشان و ترجمۀ فارسی این اقوال و همچنین ترجمۀ بسیاری از اصطلاحات صوفیه و متکلمان از عربی به فارسی، این اثر را بدون شک به صورت یکی از غنی‌ترین و اصیل‌ترین منابع تصوف درآورده است. شرح التعرف هرچند که ظاهراً شرحی است بر کتابی دیگر، ولی از جهاتی این کتاب در واقع یک تألیف اصیل به شمار می‌آید و کثرت مطالب متنوعی که در آن مطرح شده، آن را از جهاتی مهم‌تر از کتاب التعرف ساخته است.
پس از شرح التعرف کتاب مهمی که در تصوف به فارسی نوشته شـده، کشف المحجوب علـی بن عثمان هُجویری جلّابی (د ح 465ق یا اندکی پس از آن) است که خود اصلاً اهل غزنه بود و کتابش را در اواخر عمر در لاهور نوشت. این کتاب در پاسخ به پرسشهای شخصی به نام ابوسعید هجویری نوشته شده است (هجویری، 10). پرسش‌کننده از علی بن عثمان سؤالاتی دربارۀ تصوف، عقاید، مقامات، سخنان و رموز و اشارات صوفیان پرسیده است و هجویری این پرسشها را بهانه قرار داده، و کتابی دربارۀ مسائل مختلف تصوف و تاریخ آن، شرح احوال صوفیه و گروههای مختلف و آداب و رسوم و عقاید ایشان تألیف کرده است. هجویری در این کتاب از آثار نویسندگان خراسانی دیگر همچون اللمع ابونصر سراج طوسی (د 378ق) و رسالۀ ابوالقاسم قُشیری (د 465ق) پیروی کرده است. درج تذکرۀ مشایخ بزرگ به خصوص به تقلید از رسالۀ قشیری است. البته، کتاب هجویری با کتاب پیشینیان خود، از جمله رسالۀ قشیری، از چند جهت تفاوت دارد. قشیری مانند نویسندۀ نیشابوری، ابوسعد خرگوشی (د 406 یا 407ق)، صاحب کتاب تهذیب الاسرار، بیشتر به نقل اقوال صوفیان، و از همه بیشتر اقوال استاد و پدرزنش ابوعلی دقّاق (د 412ق)، پرداخته است، در حالی که هجویری به نحو متعادل‌تری به نقل اقوال دیگران پرداخته، و در عوض تجربه‌ها و نظریات شخصی خود را در موارد مختلف بیان، و به جنبه‌های تاریخی و اجتماعی زمان خود توجه کرده است. بخش قابل توجهی از کشف المحجوب به زندگانی و شرح احوال صحابۀ پیامبر(ص)، پارسایان، صوفیان و ملامتیان خراسان، و همچنین فرقه‌های مختلف اهل تصوف و عرفان می‌پردازد (نک‍ : ص 95-103) و این مطالب از نظر تاریخی بسیار درخور توجه است. در این کتاب افزون بر ذکر اعمال و عبادات صوفیانه و توضیح دربارۀ مفاهیمی چون فقر، علم، نَفْس و روح، و شرح احوال و مقامات، دربارۀ عبادات شرعی مانند نماز، زکات، روزه و حج نیز بحث شده است. آداب اجتماعی صوفیه، چه در سفر و چه در حضر، و آداب ازدواج ایشان و بحث سماع و خواندن اشعار در مجالس سماع و نیز توضیح اصطلاحات صوفیان به فارسی از مباحث زندۀ این کتاب است و اطلاعاتی که نویسنده در این کتاب، به ویژه دربارۀ مسائل اجتماعی در اختیار ما قرار می‌دهد، در حد خود کم‌نظیر و گاه بی‌نظیر است. به همین جهت کشف المحجوب خود یکی از دستینه‌های مهم در تصوف به شمار می‌آید.
از حدود نیمۀ سدۀ 5 ق به بعد، نویسندگان دینی شهرهای غرب خراسان، به خصوص نیشابور، طوس، مرو و هرات نیز به فارسی‌نویسی روی آوردند. یکی از نخستین صوفیان فارسی‌نویس در نیشابور ابوالحسن بُستی (د ربع آخر سدۀ 5 ق) است که افزون بر چند بیت صوفیانۀ فارسی که از او به جا مانده است، رسالۀ کوتاهی نیز در شرح لااله الاالله دارد که در آن معراج باطنی و صوفیانه را از راه تحلیل کلمۀ توحید و با زبان رمز بیان کرده است (پورجوادی، زندگی...، 73-75). اما نخستین کتاب صوفیانه که در ناحیۀ طوس نوشته شد، کیمیای سعادت ابوحامد محمد غزالی (د 505 ق) بود؛ کتابی که بی‌تردید یکی از آثار برجستۀ کلاسیک در زبان فارسی است. کیمیای سعادت عمدتاً ترجمه و تلخیصی از کتاب بزرگ ابوحامد به عربی، یعنی احیاء علوم الدین است، اما در عین حال کتاب فارسی ابوحامد خالی از بعضی مطالب جدید نیست. منابع کیمیا و احیاء در مسائل تصوف همانا کتابهای قوت القلوب ابوطالب مکی و نیز نویسندگان خراسانی مانند ابونصر سراج طوسی، ابوسعد خرگوشی و ابوالقاسم قشیری است. غزالی در احیاء اقوال و حکایتهای بسیاری را عیناً از تهذیب الاسرار خرگوشی نقل کرده، و در کیمیا بعضی از آنها را به فارسی برگردانده است (همو، دومجدد، 213-275). و البته، مطالب کیمیا نیز به سبب شهرت و موفقیتی که این کتاب داشته، به کتابهای پس از آن راه یافته است.
کتاب دیگری که در باب مسائل اعتقادی و عبادی فقهی در غرب خراسان، این بار در مرو پدید آمد، دستینه‌ای با عنوان روضة الفریقین بود. نویسندۀ این کتاب ناشناخته است. همین قدر می‌دانیم که او یکی از پیروان شیخ ابوالرجاء خُمرکی مروی (د 516-517 ق) بوده، ولی کتاب او، به خلاف آنچه مصحح گفته است (حبیبی، پنج ـ شش)، صرفاً امالی ابوالرجا نیست. نویسنده خواسته است که در این کتاب مسائل اعتقادی و فقهی دو مذهب حنفی و شافعی را جمع کند، و مراد او از «فریقین» نیز پیروان همین دو مذهب است، نه چنان‌که مصحح گفته است (نک‍ : همو، هشت) اهل ظاهر و اهل باطن، یعنی صوفیه؛ هرچند که مسائل عبادی و فقهی در این کتاب از دیدگاه تصوف نیز تفسیر و تأویل شده، و در ضمن حکایتها و سخنان مشایخ صوفیه نیز نقل شده است.