دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آل فرعون | محمدعلی مولوی آل فِرْعَون، از اعلام قرآن کریم. فرعون لقب حاکمان مصر در دورانهای پیش از بطالسه است (رضا، 1 / 309). آل فرعون 14 بار در کلام خدا ذکر شده است. در یک مورد (القصص / 28 / 8) این ترکیب به معنای محدودتری به کار رفته است و راویان اختلاف کرده‌اند که منظور از آن کنیزان همسر فرعونِ معاصر حضرت موسی، دختر او، یا یاران اوی...
آل عمران | بخش معارف آلِ عِمْران، نام سومین سورۀ قرآن کریم. این سوره مدنی و دارای 200 آیه است و به مناسبت بیان سرگذشت خاندان عمران در آن به این نام خوانده شده است. منظور از عمران مذکور در این سوره، پدر حضرت مریم (ع) و مراد از آل عمران، حضرت عیسی (ع) و حضرت مریم‌اند. مادر حضرت مریم نیز احتمالاً مشمول این عنوان است (طباطبائی، 3 / 1...
آل فضلویه |
آل قارن |
آل فریغون | سید علی آل داوود آلِ فَریغون، سلسلۀ کوچکی از فرمانروایان ایرانی‌ نژاد که از حدود 279 ق / 892 م تا 401 ق / 1010 م بر گوزگان یا جوزجان (اینک در شمال افغانستان) و پیرامون آن فرمان راندند. این فرمانروایان در بیش‌تر دوران حکومت خود دست‌نشاندۀ سامانیان بودند و سرانجام به دست سلطان محمود غزنوی بر افتادند.
آل قاورد | صادق سجادی آلِ قاوُرْد، یا سلجوقیان کرمان، سلسله‌ای منسوب به قاوردبن چَغْری‌بیگ بن میکاییل بن سلجوق که حدود 150 سال، از 442 ق / 1050 م تا 583 ق / 1187 م بر کرمان و سیستان و بلوچستان و گاه بر فارس و عُمان فرمان راندند. سابقۀ تاریخی: برخی از مورخان آغاز حکومت قاورد یا قاروت را 433 ق / 1042 م و برخی 442 ق / 1050 م دانسته‌ا...
آلفونسو | صادق سجادی آلفونسو، نام شماری از امیران و شاهان مسیحی اسپانیا و پرتغال، که بیش‌تر در روزگار فرمانروایی امیران مسلمان اندلس می‌زیستند و بر سر چیرگی بر شهرهای آن سرزمین با آنها در جدال بودند. آلفونسو در منابع اسلامی به شکلهای الفنش، الفنس، ادفونش، اذفونش، الفونش و اذفنش آمده است. برخی از آنان که از جهات نظامی و سیاسی یا ف...
آل قرامان |
آل قره مانلی |
آل قفطان | صمد موحد آلِ قُفْطان، از خاندانهای بزرگ نجف، که بیش‌تر افراد آن به نسّاخی و خوش‌نویسی و شعر و ادب و برخی به علوم دینی روی آوردند. ایشان از طایفۀ آل رَباح (شاخه‌ای از قبیلۀ بنی‌سعد) برخاسته‌اند. دربارۀ انتساب آنان به قُفْطان (قَفْطان، خَفْتان، خَفْدان: نوعی قبای بلند و معمولاً گرانبها) جز چند روایت افسانه‌آمیز چیزی در ...
آل قزوینی | حسن یوسفی اشکوری آلِ قَزْوینی، خاندانی علمی و ادبی از نیمۀ دوم سدۀ 12 تا میانه‌های سدۀ 14 ق / 18 تا 20 م در نجف، حِلّه و پیرامون آن. از‌آن‌رو این خاندان را قزوینی گفته‌اند که بنیانگذار آن، اهل قزوین بوده و برای فراگیری علوم دینی به نجف هجرت کرده و در آنجا ساکن گشته است و فرزندان و نوادگان او نیز در همان سرزمین مقیم شده‌اند. آ...
آل کبه | بخش تاریخ آلِ کُبّه، از خاندانهای ادب‌پرور عرب که در تشویق ادبا و علمای اسلامی نقش مهمی داشت و از میان خود آنان نیز عالمانی برخاستند. نیاکان این خانواده، بنا بر مشهور، به قبیلۀ ربیعه نسب می‌رسانند. لقب کبه در دوران جاهلیت به مناسبتی به نام یکی از آنان افزوده شده است (بکری، 1 / 61). در رسائل جاحظ در شمار ثروتمندان بغداد...
آل کثیر | کاظم برگ نیسی آلِ کَثیر، عشیرۀ مهم عرب شیعی مذهب خوزستان، در منطقۀ میاناب دز و کرخه و روستاهای شوش و دزفول، که به 2 تیرۀ بزرگ بیت کریم و بیت سعد تقسیم می‌شود. اگرچه نام این عشیره به شکلهای گوناگونِ آل کثیر، الکثیر و کثیر ضبط شده است، اما روایات بازگو شده در این نکته همداستانند که واژۀ «کثیر» به معنای «بسیار» همچون صفتی برا...
آل کاشف الغطاء | حسن یوسفی اشکوری آل کاشِفُ ‌الغِطاء، خاندانی از علمای شیعی امامیِ عراق در سدۀ 13 و 14 ق / 19 و 20 م. این خاندان از قبیلۀ بنی مالک است و گفته شده است که از مالک بن حارث بن عبدِ یَغوث معروف به اَشتر نخعی (د 37 ق / 657 م) صحابیِ بنام امام علی (ع) نسب می‌برد (امین، 4 / 99). از‌این‌رو به افراد آن «مالکی» نیز گفته شده است. نیاکان آ...
آل لوط | علی رفیعی آلِ لوط، اصطلاحی قرآنی و عنوان خاندان و یا پیروان لوط‌ بن هاران برادرزادۀ ابراهیم خلیل (ع) و هم عصر وی و پیامبر شهرهای سَدوم و عَموره از ادرن. این عنوان 4 بار در قرآن بدین‌ترتیب به کار رفته است: حِجر / 15 / 59، 61؛ نمل / 27 / 56؛ قمر / 54 / 34.
آل لیث |
آلماآتا | عنایت الله رضا آلْماآتا، پایتخت جمهوری شوروی قزاقستان و مرکز استانی به همین نام. جمعیت شهر آلماآتا در 1976 م در حدود 000‘851 نفر (BSE3, I / 449) و جمعیت استان آلماآتا تا اول ژانویۀ 1927 م در حدود 000‘526‘1 نفر بود (همان، XI / 146). مساحت استان آلماآتا را 700‘104 کمـ‍2 نوشته‌اند (همانجا)، ولی در کتاب «جمهوری شوروی قزاقستان»1...
آل قدامه | کاظم برگ نیسی آلِ قُدامه، خاندانی فلسطینیّ‌الاصل و حنبلی مذهب که فقیهان، مُسندان، حافظان و قاضیان بسیاری از آن برخاستند و فعالیت علمی ـ دینی آنان در اندیشۀ اسلامی آن روزگار و گسترش مذهب حنبلی تأثیر بزرگی به جای نهاد. سابقۀ تاریخی : نام این خاندان از نیای بزرگشان قدامة‌بن مقدام ابن نصربن عبداللّه گرفته شده است. زادبوم او رو...
آل ماکولا | صادق سجادی آلِ ماکولا، از خاندانهای مشهور شافعی مذهب بغداد (سدۀ 5 ق / 11 م) که وزیران و قاضیان و دانشمندانی از آن برخاسته‌اند. این خاندان اصلاً از اعراب بنی عِجْل بودند که به ایران آمدند. ادریس بن معقل و عیسی، نیای آل ماکولا، از کارگزاران بنی‌امیه در اطراف اصفهان بودند که به‌سبب خودداری از ارسال خراج به زندان افتادند، و...
آل کرت | سید علی آل داوود آلِ کَرْت، سلسله‌ای از پادشاهان محلی ایران که طی سالهای 643 تا 783 ق/1245 تا 1381 م بر بخشی از نواحی خاوری فلات ایران فرمان راندند. متصرفات آنان گاهی همۀ سرزمینهای خاوری خراسان و نیز افغانستان، سیستان و کرانه‌های سند را دربر می‌گرفت. پایتخت این سلسله همواره هرات بود.
آل مأمون | سید علی آل داوود آلِ مَأْمون، سلسله‌ای از فرمانروایان محلی خوارزم که از حدود 385 تا 408 ق / 995 تا 1017 م بر این ولایت فرمانروایی داشتند و مرکز حکومتشان شهر گُرْگانْج یا جُرجانیه بود. آل مأمون یا مأمونیان در آغاز مطیع سامانیان بودند و پس از برافتادن این سلسله، اندک زمانی به گونۀ مستقل فرمان راندند و پس از قدرت یافتن غزنویان، ...
آل کاکویه | صادق سجادی , سید علی آل داوود آلِ کاکویه (398-536 ق / 1007-1141 م)، سلسله‌ای از امیران دیلمی‌نژاد که در آغاز سدۀ 5 ق / 11 م تحت حمایت آل بویه شاخۀ ری درآمدند و امارتهایی مستقل و نیمه‌مستقل در مرکز و غرب ایران پی افکندند. نخستین شاخۀ آل کاکویه تا انقراض آن به دست طغرل سلجوقی در 443 ق / 1051 م دوام آورد و در همان سال حکومت دومین شاخۀ این سل...
آل نعیم | صمد موحد آلِ نُعَیْم، از خاندانهای مشهور کوفه که بیش‌تر بزرگان آن از راویان حدیث بوده‌اند. این خاندان منسوب است به نعیم اَزْدی غامدی، از طایفۀ بنی غامد که شاخه‌ای از قبیلۀ ازد به شمار می‌رود. برخی از افراد مشهور این خاندان بدین شرحند: 1 و 2. عبدالسلام بن عبدالرحمن بن نعیم و برادرش شدید بن عبدالرحمن، که هر دو از یاران ...
آل مروان* |
آل مظفر | سید کاظم موسوی بجنوردی آلِ مُظَفَّر، خاندانی که از عالمان و ادیبان شیعی که برخی از افراد آن از نیمۀ سدۀ 12 ق / 18 م در نجف اشرف شهرت یافتند و گروهی از آنان در الجزایر سکنى گزیدند و الجزایری خوانده شدند. این خاندان به‌سبب انتساب به یکی از نیاکانشان، مظفربن احمدبن محمدبن علی‌بن حسین، به آل مظفر شهرت یافتند. گفته شده است که مظفربن احم...
آل محمد* |
آل مؤید | حسین عماری آلِ مُؤَیِّد، سلسله‌ای از امیران که در نیمۀ دوم سدۀ 6 ق / 12 م (548- 559 ق / 1153- 1198 م) بر مناطقی از خراسان فرمانروایی کردند و مرکز حکومتشان شهر نیشابور بود. پایه‌گذار این سلسله آیْ اَبَه یا اَیْبَه بود که در کتابهای تاریخی از وی با القاب المؤیّد، امیر مؤیّد و ملک مؤیّد یاد شده است.
آل مرداس | صمد موحد آلِ مِرْداس، خاندانی از امیران عرب از بنی کلاب که از 414 تا 472 ق / 1023 تا 1079 م در حلب فرمان راندند. زمینۀ تاریخی: در سدۀ 5 ق / 11 م سرزمین شام صحنۀ برخورد دو نیروی سیاسی ـ مذهبی عباسیان و فاطمیان مصر بود. در این میان، امیران محلی گاهی به طرفداری از این و زمانی به جانبداری از آن برمی‌خاستند و بدین گونه وضع...
آل مهلب | صادق سجادی آلِ مُهَلَّب، خاندانی اصلاً ایرانی نژاد منسوب به مهلّب بن ابی صُفره که در اوایل ظهور اسلام برآمد و لااقل تا سدۀ 7 ق / 13 م امیران، وزیران، شاعران و دانشمندانی از آن برخاستند. نیای این خاندان مردی بافنده از مردم خارک بود به نام بَسْخَرّه یا بَسْفَرّه (بسیار فره) که در منابع عربی از او به شکل بَسْخَره پسر بهبوذ...
آل موسی | علی رفیعی آل موسى، اصطلاحی قرآنی و عنوان خاندان موسی‌بن عمران (ع) پیامبر بنی‌اسرائیل. این عنوان یک بار در قرآن آمده است: وَ قالَ لَهُم نَبِیُّهُم اِنَّ اٰیَةَ مُلْکِهِ اَنْ یَأْتِیَکُمُ التّابُوتُ فیهِ سَکینَةٌ مِنْ ربِّکُم وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَکَ اٰلُ مُوسى وَ اٰلُ هٰرونَ تَحْمِلُهُ الْمَلٰئِکَةُ (بقره / 2 / 248)، ی...
آل مظفر (سلسله) | سید علی آل داوود لِ مُظَفّر، سلسله‌ای از پادشاهان محلی ایران که در سدۀ 8 ق / 14 م (718-795 ق / 1318-1393 م) بر بخشهایی از ایران شامل یزد، فارس، اصفهان، کرمان و گاه آذربایجان، فرمانروایی داشتند و سرانجام به دست امیر تیمور گورکان برافکنده شدند. زمینۀ تاریخی: هنگامی که چنگیز خان بر خراسان تاخت و در آن ولایت پهناور آشوب انگیخت، ش...
آل نجاح | صادق سجادی آل نَجاح، سلسله‌ای منسوب به المؤیّد نجاح که میان سالهای 412-554 ق/1021- 1159 م بر زَبید واقع در کرانۀ خاوری دریای سرخ (اکنون جزو یمن شمالی و در باختر آن) فرمان راند. نجاح غلام حبشی مرجان، آخرین وزیر آل زیاد (ه‍ م) در زبید، در 412 ق/1021 م حکومت را در دست گرفت و سلسلۀ آل زیاد را که در روزگار مأمون عباسی بر تها...
آل مسافر* |
آلنبی | بخش تاریخ آلِنْبی، ادمون هنری هینمن ملقب به نخستین وایکاونت (1861-1936 م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ انگلیسی که در راه گستردن نفوذ و نیروی بریتانیا در کشورهای افریقایی و آسیایی کوششهای بسیار کرد. در کودکی به گیاه‌شناسی و پرنده‌شناسی دلبستگی یافت و آموزشهای رسمی را در دبستان هیلی‌بری (در آن زمان دبستانی نوبنیاد) و دانشسرای نظا...
آل نصر* |
آل میکال | سید علی آل داوود آلِ میکال، از خاندانهای برجستۀ ایرانی که نام‌آوران آن در حدود سه قرن از سدۀ 3 تا 5 ق / 9 تا 11 م در عرصۀ سیاست و فرهنگ به مقامات بلندی دست یافتند. به تصریح بیش‌تر منابع نسب این خانواده که از دودمانهای کهن ماوراء‌النّهر بود، به بهرام ‌گور پادشاه ساسانی می‌رسد. نیاکان آنان از شاهان ناحیۀ سغد بودند که به هنگام ت...
آل محتاج | صادق سجادی آلِ مُحْتاج، سلسله‌ای منسوب به محتاج بن احمد که از 321 ق / 933 م تا حدود 381 ق / 991 م زیر نظر و نفوذ سامانیان و مدت کوتاهی نیز به استقلال، در بخشهایی از خراسان و ری فرمان راند. خاستگاه آل محتاج به روشنی دانسته نیست. اگر‌چه برخی آنان را از بازماندگان امرای کهن چَغانیان یا صَغانیان ــ شهری در ساحل راست رود جیح...
آل وهسودان* |
آلوارت | مجدالدین کیوانی آلْوارْت، فون ویلهلم تئودور (1828- 1909 م)، خاورشناس آلمانی، متخصص زبان و ادب کهن عرب و فراهم آورندۀ یکی از مفصل‌ترین فهرستهای نسخه‌های خطی عربی. آلوارت در گرایفسوالت، شمال آلمان شرقی بر کرانۀ دریای بالتیک، دیده به جهان گشود و در همین شهر نیز درگذشت. وی پس از مدتی کتابداری در دانشگاه گرایفسوالت، در 1861 م به ...
آل نوبخت | عباس زریاب خویی آلِ نوبَخْت، خاندان مشهور ایرانی که افراد آن در طی دو قرن و نیم از اواسط سدۀ 2 تا اوایل سدۀ 5 ق / 8-11 م می‌زیسته‌اند و از میان ایشان منجّمان، ادیبان، متکلّمان، منشیان و مؤلّفانی برخاسته‌اند که همۀ ایشان (شاید به استثنای یکی دو تن) شیعی مذهب بوده‌اند. جدّ این خاندان معروف به «نوبخت» و این کلمه به احتمال لقب ا...
آلوس | جعفر شعار آلوس، شهری قدیمی در عراق، امروزه روستایی در جزیرۀ کوچکی بر رود فرات نزدیک عانه. این نام به صورتهایی آلُس، اَلوس، آلوسه و اَلوسه نیز آمده است. برخی اُلوس (به قید تردید) نیز ضبط کرده‌اند (سمعانی، 48؛ ابن اثیر، 1 / 82؛ سیوطی، 19). یاقوت، آلوسه ضبط کرده و آن را بر اَلوسه ترجیح داده است (1 / 65). ابن رُسته بنای شه...
آل هارون | علی رفیعی علامرودشتی آلِ هارون، عنوانی است که یک‌بار در قرآن کریم (بقره / 2 / 248) در مورد هارون بن عمران، برادر و وزیر موسی‌‌بن عمران (ع) به کار رفته است. مفسران در این باره که مقصود از آل هارون چه کسانی هستند اختلاف نظر دارند. برخی گفته‌اند مقصود از آل هارون، عده‌ای از پیامبران بنی‌اسرائیل از نسل یعقوبند که پس از هارون آمده‌اند...
آلی و آلت | بخش فلسفه و کلام آلی و آلت، آلت در لغت به معنی «افزار» و در اصطلاح اهل معقول واسطۀ میان فاعل و منفعل و صانع و مصنوع است. این وساطت برای رسانیدن اثر فاعل به منفعل و صانع به مصنوع است، مانند تیشه که اثر درودگر را به چوب می‌رساند. در کتابهای فلسفی، گاهی کلمۀ آلت را مجازاً بر منطق نیز اطلاق کرده‌اند چنانکه گفته‌اند: المنطق آلةٌ ق...
آلوسی | صادق سجادی آلوسی، خانواده‌ای بغدادی که از میانه‌های سدۀ 13 ق / 19 م دانشمندانی بزرگ در فقه و تفسیر و ادب از آن برخاسته‌اند. نیای بزرگ این خاندان در سدۀ 7 ق / 13 م به هنگام حملۀ هولاکوخان به بغداد از این شهر گریخت و به آلوس (ه‍ م) رفت. اخلاف وی تا سدۀ 11 ق / 17 م در آلوس ماندند و پس از آن به بغداد بازگشتند. از میان اعضای...
آل یاسین | علی رفیعی آلِ یاسین، یا اِل یاسین، اصطلاحی برگرفته از آیه‌ای که یک بار (امّا نه دقیقاً به این شکل) در قرآن مجید به کار رفته است: «سَلامٌ عَلى اِلْ یٰاسینَ» (صافّات / 37 / 130). قاریان و مفسّران این واژه را به چند گونه خوانده‌اند. عامۀ قرّاءِ مکّه و بصره و کوفه آن را ال یاسین (به کسر الف) و عامّۀ قرّاءِ مدینه آل یاسین ق...
آل یعقوب | محمد مجتهد شبستری آلِ یَعْقوب، عنوانی که در قرآن کریم دو بار دربارۀ یعقوب پیامبر (اسرائیل) به کار رفته است، بدین‌گونه: «تعبیر خواب تو این است که خدا تو را بر خواهد گزید و تأویل رویدادها خواهد آموخت و نعمت خود را بر تو و آل یعقوب تمام خواهد کرد چنانکه آن را از پیش بر پدران تو ابراهیم و اسحاق تمام کرد. همانا پروردگار تو دانا و ف...
آل یقطین | حسن یوسفی اشکوری آلِ یَقْطین، خاندانی علمی و سیاسیِ شیعی در سدۀ 2 ق / 8 م. مشهورترین چهره‌های این خاندان دو تن هستند: 1. ابوالحسن یقطین بن موسی بغدادی (د 186 ق / 802 م)، محدّث و از کارگزاران خلافت عبّاسیان. او در کوفه زاده شد و در همان‌جا زیست. به دلیل مخالفت با امویان و هواخواهی از عباسیان از سوی مروان حمار (د 132 ق / 749 م)...
آمال العارفین | سید علی آل داوود آمالُ ‌الْعارِفین، منظومه‌ای عرفانی و دینی به زبان فارسی، سرودۀ حاج ابوالقاسم تاجر تهرانی متخلص به پروین، از دانشوران و شاعران اواخر سدۀ 13 ق / 19 م. این کتاب به 37 رَشحه تقسیم شده و در ضمن آن مطالب گوناگون عرفانی، فلسفی و دینی آمده است و بیش‌ترین بخشهای آن مشتمل بر شرح جمله‌هایی از خطبه‌های امیرالمؤمنین علی ...
آماری | رضا رضازاده لنگرودی آماری، میکله بندتّوگائتانو (1806- 1889 م)، خاورشناس، مورخ، سیاست‌پیشه، دولتمرد و میهن‌پرست ایتالیایی در سدۀ 19 م. زندگی میکله در 7 ژوئیۀ 1806 م در پالرمو2 (سیسیل) به دنیا آمد. پدرش فردیناندو و آماری از سیاستمدارانی بود که در 1822 م به‌سبب دست داشتن در یک توطئۀ سیاسی به 30 سال زندان محکوم شد (درنبورگ، 93؛ بدوی...
آمدجی | علی اکبر دیانت آمَدْجی، یا آمَدچی، آمَدی، آمَدیِ دیوانِ همایون، آمَدجی افندی، عنوان رئیسِ «دفترآمدی = آمدی قلمی» (اوزون چارشیلی، 56؛ پاکالین، I / 55). آمدجی واژه‌ای است مرکب از «آمَدِ» فارسی و پسوند «جی» ترکی. کلمۀ «آمد» بر روی اسناد و مدارک، نامه‌ها و بروات مربوط به تسویۀ امور مالی و عوارضِ «تیمارها» و«زعامتها»، که به «باب...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام