ابن اهدل، ابومحمد

اِبْنِ اَهْدَل‌، ابومحمد، يا ابوعلی‌ حسين‌ بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ محمد ملقب‌ به‌ بدرالدين‌ و معروف‌ به‌ ابن‌ اهدل‌ از سادات‌ حسينی‌ (ح‌ 779- 855 ق‌/ 1377-1451 م‌)، فقيه‌، متكلم‌، محدّث‌ و مورخ‌ اشعری‌ ـ شافعی‌ يمنی‌. سخاوی‌ در الضوء الّلامع‌ (3/ 145) نسب‌ وی‌ را با 23 واسطه‌ به‌ حضرت‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌) رسانده‌ و تصريح‌ كرده‌ است‌ كه‌ وی‌ در قحزيه‌ واقع‌ در غرب‌ الحقه‌ از شهرهای‌ يمن‌ كه‌ عمری‌ (ص‌ 64) آن‌ را فخريه‌ ثبت‌ كرده‌ (قس‌: ريو، 453)، متولد شده‌ است‌، اما سخاوی‌ در التبر المسبوك‌ (ص‌ 358) تولد ابن‌ هدل‌ را در ابيات‌ حسين‌ واقع‌ در يمن‌ نوشته‌ است‌. ابن‌ اهدل‌ در زادگاه‌ خويش‌ مقدمات‌ علوم‌ را فراگرفت‌ و حافظ قرآن‌ شد. سپس‌ برای‌ ادامۀ تحصيل‌ در 795 يا 796 ق‌ به‌ شهر مراوغه‌ رفت‌ و در آنجا از علی‌ بن‌ آدم‌ زيلعی‌ فقه‌ آموخت‌ و كتاب‌ الحاوی‌ را نيز در آن‌ شهر فراگرفت‌ و به‌ مطالعۀ كتب‌ فقهی‌ پرداخت‌ و در 798 ق‌ به‌ شهر ابيات ‌حسين‌ بازگشت‌ و در آنجا نيزاز محمد بن‌ ابراهيم‌ حرضی‌ و نورالدين‌ علی‌ بن‌ ابی‌ بكر ازرق‌ فقه‌ آموخت‌ و در شمار خاصان‌ ازرق‌ درآمد و از او بسيار حديث‌ شنيد و اجازۀ فتوا يافت‌ و نيز در اين‌ شهر نزد محمد بن‌ نورالدين‌ موزعی‌ به‌ فراگيری‌ دانش‌ پرداخت‌. سپس‌ به‌ زبيد رفت‌ و در آنجا رسالۀ قشيريّه‌ را نزد ابن‌ رداد قرائت‌ كرد؛ و كتاب‌ اللطائف‌ ابن‌ عطاءالله‌ را نزد علی‌ بن‌ عمر قرشی‌ استماع‌ نمود و كتاب‌ اللّمع‌ فی‌ اصول‌ الفقه‌ را از قاضی‌ جمال‌الدين‌ عبدالله‌ بن‌ محمد ناشری‌ فراگرفت‌. ابن‌ اهدل‌ بارها به‌ سفر حج‌ رفت‌ و در يكی‌ از اين‌ سفرها در مكه‌ مجاور شد و از جمال‌الدين‌ ابن‌ ظهيره‌ استماع‌ حديث‌ كرد و در مدينه‌ نيز از زين‌الدين‌ مراغی‌ و ابوحامد مطری‌ دانش‌ آموخت‌ و پس‌ از بازگشت‌ به‌ يمن‌ از مجد شيرازی‌ استماع‌ حديث‌ كرد و در 828 ق‌/ 1425 م‌ از ابن‌ جزری‌ كه‌ به‌ يمن‌ وارد شده‌ بود نيز حديث‌ شنيد و گويا چنانكه‌ سخاوی‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ از ابن‌ حجر عسقلانی‌ به‌ اجازه‌ روايت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ اهدل‌ در كتب‌ حديث‌، تفسير، لغت‌، ديوانهای‌ شعرا و كتب‌ صوفيه‌ مطالعۀ وسيعی‌ داشت‌ و با عقايد ائمۀ اهل‌ سنت‌ و اصطلاحات‌ فقها و محدثان‌ و مفسران‌ و اصوليان‌ و اهل‌ ادب‌ آشنايی‌ كامل‌ داشت‌ و در علوم‌ منقول‌ و معقول‌ متبحر بود، تا آنجا كه‌ در ابيات‌ حسين‌ مدار فتوا گرديد (سخاوی‌، الضوء، 3/ 145-147) و چون‌ شهرت‌ وی‌ در همه‌ جا پيچيد، طالبان‌ علم‌ نزد او می‌شتافتند (شوكانی‌، 1/ 219). هنگام‌ اقامت‌ در مكه‌ بسياری ‌از واردين‌ به‌ اين‌ شهر از جمله‌ برهان‌ بن‌ ظهيره‌، ابن‌ فهد، علاءالدين‌ بن‌ سيد عفيف‌الدين‌، فتح‌الدين‌ بن‌ سويد و حسافة بن‌ جرير مالكی‌ از او استماع‌ حديث‌ كرده‌اند و سخاوی‌ و امام‌ الكاملية از او اجازۀ نقل‌ حديث‌ گرفته‌اند (سخاوی‌، الضوء، 3/ 147؛ همو، التبر، 358). 

آثار

به‌ ابن‌ اهدل‌ آثار زيادی‌ نسبت‌ داده‌اند. سخاوی‌ (الضوء، 3/ 146-147) نوشته‌ است‌ كه‌ در 848 ق‌/ 1444 م‌ به‌ خطِ خودِ ابن‌ اهدل‌ خواندم‌ كه‌ بيش‌ از 10 اثر داشته‌ است‌ و سپس‌ حدود 20 اثر وی‌ را نام‌ برده‌ است‌. آثار موجود ابن‌ اهدل‌ اينهاست‌: كشف‌ الغطاء عن‌ حقائق‌ التوحيد و الرّدّ علی‌ ابن‌ عربی‌، كه‌ به‌ كوشش‌ احمد بكير در تونس‌ 1964م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ تجريد الاسماء المذكورة فی‌ كتاب‌ تحفة الزمن‌ فی‌ تاريخ‌ سادات‌ اليمن‌، نسخه‌ای‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانۀ آصفيۀ حيدرآباد دكن‌، (سيد، 2(3)/ 95) موجود است‌؛ تحفة الزمن‌ فی‌ تاريخ‌ سادات‌ اليمن‌، كه‌ مختصری‌ از كتاب‌ السلوك‌ فی‌ طبقات‌ العلماء و الملوك‌ ابوعبدالله‌ يوسف‌ بن‌ يعقوب‌ معروف‌ به‌ بهاء الجندی‌ (د 723 ق‌/ 1323 م‌) است‌ با اضافاتی‌ از ابن‌ اهدل‌. نسخه‌ای‌ از اين‌ كتاب‌ در موزۀ بريتانيا موجود است‌ (ريو، شم‍ 670) كه‌ به‌ علت‌ افتادگی‌ از اول‌ و آخر كتاب‌ نام‌ نويسندۀ آن‌ مشخص‌ نيست‌، ولی‌ از قراين‌ موجود در متن‌ نسخه‌ پيداست‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ از ابن‌ اهدل‌ است‌ و نسخه‌های‌ ديگری‌ در جامع‌ صنعا (رقيحی‌، 4/ 1747) و الازهر مصر (نک‍ : مختار وكيل‌، شم‍ 1436) موجود است‌؛ شرح‌ مسئلة القدر، نسخه‌ای‌ از آن‌ در چستربيتی‌ موجود است‌ (آربری‌، (II/ 4822‍؛ عدّة المنسوخ‌ من‌ الحديث‌ علی‌ ما اخبر به‌ بعض‌ اهل‌ الحديث‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ندوة العلماء لكهنو موجود است‌ (فهرست‌، شم‍ 153)؛ اللمعة المقنعة فی‌ ذكر فروق‌ المبتدعة، نسخه‌ای‌ از آن‌ در جامع‌ صنعا هست‌ (زركلی‌، 2/ 240)؛ غربال‌ الزمان‌ يا مختصر تاريخ‌ يافعی‌ (مرآة الجنان‌)، همين‌ غربال‌ الزمان‌ را ابوزكريای‌ عامری‌ مختصر كرده‌ است‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در آصفيه‌ موجود است‌ (آصفيه‌، 1/ 136؛ قس‌: زركلی‌، همانجا)؛ مسئلة الانتقاد مع‌ حسن‌ الاعتقاد و مسئلة الرؤيا، كه‌ نسخه‌های‌ آنها در چستربيتی‌ موجود است‌ (آربری‌، همانجا)؛ مطالب‌ اهل‌ القربة فی‌ شرح‌ دعاء ابی‌ القربة، نسخه‌ای‌ از آن‌ در مكتبۀ الوطنية تونس‌ (جامعه‌، 18(1)/ 20) نگهداری‌ می‌شود؛ «قصيده‌» كه‌ طاهر بن‌ زيّان‌ زواوی‌ آن‌ را تسميط كرده‌ و نسخه‌ای‌ از همين‌ تسميط در رباط موجود است (GAL, S, II/ 239). 

مآخذ

آصفيه‌، خطی‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ رقيحی‌، احمد عبدالرزاق‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير صنعاء، صنعا، 1984 م‌؛ زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986 م‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، التّبر المسبوك‌، بولاق‌، 1314 ق‌/ 1896 م‌؛ همو، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354 ق‌/ 1935 م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1959 م‌؛ شوكانی‌، محمد بن علی، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348 ق‌/ 1929 م‌؛ عمری‌، حسين‌ عبدالله‌، مصادر التراث‌ اليمنی‌ فی‌ المتحف‌ البريطانی‌، دمشق‌، 1400 ق‌/ 1980 م‌؛ فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ عربی‌ كتابخانۀ ندوة العلماء لكهنو، دهلی نو، 1365 ش‌؛ مختار وكيل‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ نيز: 

Arberry; GAL, S; Rieu, charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscript, London, 1894. 
علی‌ رفيعی‌