ابن ایاز

اِبْنِ اِياز، ابومحمد جمال‌ الدين‌ حسين‌ بن‌ بدر بن‌ اياز (د 681 ق‌/ 1282 م‌)، از علمای‌ نحو. از زندگی‌ او هيچ‌ نمی‌دانيم‌. كسانی‌ كه‌ او را ديده‌اند، نيز اطلاع‌ روشنی‌ از احوال‌ او نداده‌اند. شرف‌ دمياطی‌ (د 705 ق‌/ 1306 م‌) كه‌ در 650 ق‌/ 1252 م‌ در بغداد بوده‌، او را در زیِ‌ سپاهی‌ زادگان‌ ديده‌ است‌ كه‌ نزد سعد بيّانی‌ علم‌ نحو می‌آموخته‌ است‌ (سيوطی‌، 1/ 532، 577). حتی‌ ابن‌فوطی‌ كه‌ ظاهراً نزد او شاگردی‌ می‌كرده‌، چيزی‌ از احوالش‌ نقل‌ نكرده‌ است‌، تنها يك‌ بار می‌گويد كه‌ القوّاس‌ موصلی‌ در خدمت‌ «شيخنا» نحو خوانده‌ است‌ (4(1)/ 210). اندكی‌ بعد صفدی‌ (12/ 342) می‌نويسد كه‌ وی‌ استاد صرف‌ و نحو (العربية) در مدرسۀ مستنصريۀ بغداد بود. سيوطی‌ نيز (همانجا) به‌ استناد گفتۀ ابن‌ رافع‌ در تاريخ‌ بغداد همين‌ سخن‌ را تأييد كرده‌، می‌گويد: او مردی‌ نرم‌ خوی‌ و در علم‌ صرف‌ و نحو يگانۀ زمان‌ بود. سيوطی‌، سپس‌ قول‌ چند تن‌ از بزرگان‌ را در شرح‌ اطلاعات‌ نحوی‌ او برمی‌شمارد. وی‌ در علم‌ حديث‌ نيز دستی‌ داشت‌ و از شيوخ‌ اين‌ علم‌ اجازت‌ يافته‌ بود، به‌ خصوص‌ می‌دانيم‌ كه‌ نزد ابن‌ قبيطی‌ «يك‌ جزء، حديث‌ استماع‌» نمود. با اينهمه‌ ابن‌ اياز از روايت‌ حديث‌ خودداری‌ می‌كرد (سيوطی‌، همانجا). 
از ميان‌ شاگردان‌ او تنی‌ چند در شمار مشاهير درآمده‌اند، از آن‌ جمله‌ عزالدين‌ قواس‌ (ابن‌ فوطی‌، 4(1)/ 210) و نيز به‌ گفتۀ مصطفی‌ جواد تاج‌الدين‌ بن‌ سباك‌ است‌ (همو، 4(1)/ 94). 
آثار ابن‌ اياز را ــ كه‌ عموماً در علم‌ نحو و بيان‌ اختلاف‌ مكاتب‌ آن‌ است‌ ــ می‌توان‌ به‌ دو دسته‌ تقسيم‌ كرد: 1. تأليفات‌ مستقل‌، 2. شروح‌. از نوع‌ اول‌ 4 كتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ عبارتند از: الاسعاف‌ فی‌ الخلاف‌، المأخذ المتّبع‌، مسائل‌ الخلاف‌ و قواعد المطارحة. از نوع‌ دوم‌ 3 كتاب‌ شناخته‌ شده‌ است‌: المحصول‌ فی‌ شرح‌ الفصول‌ الخمسين‌، تأليف‌ ابن‌ معطی‌؛ شرح‌ التصريف‌، تأليف‌ ابن‌ مالك‌ (نک‍ : صفدی‌، 12/ 342؛ سيوطی‌، 1/ 532؛ ابن‌ قاضی‌، 1/ 245؛ حاجی‌ خليفه‌، 1/ 85، 412، 2/ 1087، 1269، 1573، 1669) و نيز شايد شرح‌ تصريف‌ الافعال‌. 
آنچه‌ از اين‌ آثار اينك‌ در دست‌ است‌، عبارت‌ است‌ از: قواعد المطارحة كه‌ آن‌ را المطارحة يا فقط القواعد نيز گفته‌اند. از اين‌ كتاب‌ 2 نسخه‌ شناخته‌ شده‌ است‌ (دارالكتب‌، 7/ 52؛ ازهريه‌، 4/ 296). از 3 تأليف‌ ديگر هنوز نسخه‌ای‌ يافت‌ نشده‌ است‌. از شروح‌ او، كتاب‌ المحصول‌ بسيار شهرت‌ داشته‌ و اينك‌ نسخ‌ متعددی‌ از آن‌ در دست‌ است‌ GAL, I/ 366; GAL, S, I/ 531)؛ كوپريلی‌، 164؛ سيد، خطی‌، 3/ 22). شرح‌ كتاب‌ التصريف‌ ابن‌ مالك‌ نيز در دست‌ است‌ (همان‌، 2/ 18). همچنين‌ در كتابخانۀ تيموريه‌ اثر مجهول‌ المؤلفی‌ تحت‌ عنوان‌ تصريف‌ الافعال‌ وجود دارد كه‌ در حاشيۀ آن‌ شرحی‌ از ابن‌ اياز آمده‌ است‌ (نک‍ : سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/ 401). اين‌ اثر شايد غير از تصريف‌ ابن‌ مالك‌ باشد. 

مآخذ

ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الآداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق‌؛ ابن‌ قاضی‌، احمد بن محمد، درة الحجال‌ فی‌ اسماءِ الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ دارالكتب‌ المصريه‌، خطی‌؛ سيد، خطی‌؛ همو، فهرس المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954 م‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بيروت‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ نيز:

GAL; GAL, S. 
رضا محمدزاده‌