ابن بازیار، ابوعلی

اِبْنِ بازْيار، ابوعلی‌ احمد بن‌ نصر بن‌ حسين‌ بازيار (د 352 ق‌/ 963 م‌)، نديم‌ و كاتب‌ سيف‌‌الدولۀ حمدانی‌. لقب‌ بازياری‌ را از حرفۀ پدر يافت‌ كه‌ نزد مُعتصد عباسی‌، به‌ پرورش‌ مرغان‌ شكاری‌ اشتغال‌ داشت‌ (ابن‌ نديم‌، 131؛ ياقوت‌، 5/ 80؛ صفدی‌، 8/ 214)، اما ظاهراً او خود بدين‌ حرفه‌ نپرداخت‌. ابن‌نديم‌ (همانجا) اجداد وی‌ را خراسانی‌ دانسته‌ است‌ (قس‌: ياقوت‌، همانجا). پدر وی‌ كه‌ ايرانی‌ تبار و از «ناقلۀ» سامرا بود، به‌ بارگاه‌ مُعتضد راه‌ يافت‌ و از خادمان‌ خاص‌ وی‌ شد (ابن‌ نديم‌، ياقوت‌، صفدی‌، همانجاها). نه‌ تنها محل‌ تولد ابن بازيار دانسته‌ نيست‌ كه‌ از زندگی‌ وی‌ نيز تا 309 ق‌/ 921 م‌ هيچ‌ اطلاعی‌ نداريم‌. در اين‌ تاريخ‌ است‌ كه‌ وی‌ را به‌ عنوان‌ ناظر در جلسۀ شهادت‌ بنت‌ سمری‌ دربارۀ حلاج‌ می‌يابيم‌. قرطبی‌ (ص‌ 88) و ابن‌ مسكويه‌ (1/ 77) از قول‌ ابن‌ زنجی‌ كه‌ خود در اين‌ جلسه‌ حاضر بوده‌ است‌، گفته‌اند كه‌ ابن‌ بازيار از جانب‌ يكی‌ از بستگان‌ خويش‌ به‌ نام‌ ابن‌ حواری‌، كه‌ از دولتمردان‌ آن‌ عصر بود، در آنجا حضور يافته‌ بود. حضور ابن‌ بازيار در چنين‌ جلسه‌ای‌ می‌تواند حاكی‌ از آن‌ باشد كه‌ وی‌ نيز چون‌ خويشاوند خود، ابن‌ حواری‌، در دستگاه‌ خلافت‌ دارای‌ مقام‌ و منزلتی‌ بوده‌ است‌. چنانكه‌ در 311 ق‌ كه‌ ابن‌ حواری‌ و همراهان‌ وی‌ از جمله‌ ابن‌ بازيار با نيرنگ‌ ابن‌ فرات‌ گرفتار شدند و به‌ وساطت‌ ابن‌ قرابه‌ مقرر گرديد كه‌ ابن‌ حواری‌ در قبال‌ آزادی‌ خويش‌ وجهی‌ بپردازد، ابن‌ بازيار مأمور تهيۀ بخشی‌ از آن‌ وجه‌ شد (همو، 1/ 92-93؛ صابی‌، 46-47). همچنين‌ در 319 ق‌/ 931 م‌ كه‌ ابوعمر قاضی‌ بمرد و مقرر شد كه‌ فرزند وی‌ 100 هزار دينار به‌ دستگاه‌ خلافت‌ بپردازد، ابن‌ بازيار همراه‌ ابن‌ قرابه‌ و ابن‌ شيرزاد برای‌ دريافت‌ اين‌ وجه‌ از فرزند ابوعمر قاضی‌ گسيل‌ شد (ابن‌ مسكويه‌، 1/ 299-230). در 330 ق‌/ 942 م‌ كه‌ ابن‌احمد اسكافی‌ قراريطی‌ نخستين‌ بار به‌ مقام‌ وزارت‌ رسيد، ابن‌ بازيار را در ديوان‌ مغرب‌ به‌ كار گماشت‌ (صولی‌، 230)، ولی‌ سپس‌ ابن‌ بازيار به‌ شفاعت‌ ابن‌ مكرم‌، كاتب‌ ناصرالدوله‌ عهده‌دار ديوان‌ مشرق‌ و «زمام‌ بر» و «زمام‌ مغرب‌» گرديد (ياقوت‌، 5/ 81-82؛ صفدی‌، 8/ 214). 
از 330 ق‌ به‌ بعد خبری‌ از حضور وی‌ در بغداد نداريم‌، اما وی‌ را در حلب‌ و در مقام‌ نديمی‌ و همنشينی‌ سيف‌الدوله‌ می‌يابيم‌. روشن‌ نيست‌ كه‌ ابن‌ بازيار چگونه‌ از بغداد به‌ دربار سيف‌الدوله‌ در حلب‌ راه‌ يافته‌ است‌، ولی‌ می‌دانيم‌ كه‌ دقيقاً در همين‌ تاريخ‌ (330 ق‌) ابوالحسن‌ علی‌ از سوی‌ خليفه‌ در بغداد ملقب‌ به‌ سيف‌الدوله‌ گرديده‌ و سپس‌ درگيرودار جنگ‌ و گريز برادرش‌، ناصرالدوله‌ با تركان‌ در 331 ق‌ رهسپار موصل‌ شده‌ و سرانجام‌ در 333 ق به امارت حلب رسيده است (نک‍ : ه‍ د، آل‌‌حمدان‌، 690). از سوی‌ ديگر می‌دانيم‌ كه‌ ابن‌ بازيار نيز در 330 ق‌ در بغداد عهده‌دار ديوان‌ مغرب‌ بوده‌ است‌ (صولی‌، 230). ازاين‌رو می‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ ابن‌ بازيار با سيف‌الدوله‌ در بغداد آشنا شده‌ است‌. 
چنانكه‌ می‌دانيم‌ دربار سيف‌الدوله‌ كه‌ خود از ذوق‌ ادبی‌ بی‌بهره‌ نبود، محفل‌ شعرا و دانشمندانی‌ چون‌ ابونصر فارابی‌، ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ابن‌ نُباته‌، ابوفراس‌ و متنبی‌ بوده‌ است‌؛ اما در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ اشاره‌ای‌ به‌ حضور ابن‌ بازيار به‌ عنوان‌ نديم‌ سيف‌الدوله‌ در اين‌ محافل‌ و يا ارتباط وی‌ با شعرا و دانشمندان‌ نشده‌ است‌. تنها چيزی‌ كه‌ در اين‌ باب‌ می‌دانيم‌ اين‌ است‌ كه‌ ابوالعباس‌ صفری‌ يكی‌ از شعرای‌ دربار سيف‌الدوله‌، ابياتی‌ از محبس‌ برای‌ ابن‌ بازيار فرستاده‌ و در آن‌ از وی‌ تقاضای‌ ياری‌ كرده‌ است‌ (ياقوت‌، 5/ 82). 
ماسينيون‌ به‌ استناد صولی‌ (ص‌ 230) مطالبی‌ دربارۀ همكاری‌ ابن‌ بازيار با اوارجی‌ (كاتب‌ محمد بن‌ علی‌ بن‌ مقاتل‌) در ديوان‌ خراج‌ می‌آورد (I/ 494) كه‌ در منبع‌ مذكور ديده‌ نشد. همچنين‌ وی‌ به‌ سفر ابن‌ بازيار به‌ قاهره‌ اشاره‌ كرده‌، اما مأخذی‌ برای‌ آن‌ نياورده‌ است‌. 
به‌ ابن‌ بازيار دو كتاب‌ تهذيب‌ البلاغة و اللسان‌ را نسبت‌ داده‌اند (ابن‌ نديم‌، 131؛ ياقوت‌، 5/ 80؛ صفدی‌، 8/ 214) كه‌ اكنون‌ هيچ‌ كدام‌ در دست‌ نيست‌. 

مآخذ

ابن‌ مسكويه‌، احمد بن محمد، تجارب‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ آمد روز، قاهره‌، 1332 ق‌/ 1914 م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ صابی‌، هلال‌ بن‌ محسن‌، الوزراء، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1958 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ محمد يوسف‌ نجم‌، بيروت‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ صولی‌، محمد بن یحیی، اخبار الراضی‌، به‌ كوشش‌ هيورث‌ ـ دن‌، لندن‌، 1945 م‌؛ قرطبی‌، عريب‌ بن سعد، صلة تاريخ‌ الطبری‌، لندن‌، 1897 م‌؛ ياقوت‌، ادباء؛ نيز: 

EI2; Massignon, Louis, La passian de Husayn Ibn Mansûr Hallâj, Paris, 1975. 
مينا حفيظی‌