ابن ایبک

اِبْنِ اَيْبَكْ، ابوالحسين‌ احمد بن‌ ايبك‌ بن‌ عبدالله‌، ملقب‌ به‌ شهاب‌الدين‌ حسامی‌ دِمياطی‌ (700- 749 ق‌/ 1301- 1348 م‌)، مورخ و محدث‌ مصری‌. وی‌ در شهر دمياط مصر متولد شد و همانجا نشو و نما يافت‌. ابتدا از احمد بن‌ عبدالرحيم‌ و حسن‌ بن‌ عمر كردی‌ و شهدة بنت‌ الحصنی‌ وست‌ الوزراء و سپس‌ در اسكندريه‌ از ابراهيم‌ غرافی‌ حديث‌ شنيد. آنگاه‌ به‌ مطالعه‌ و برگزيدن‌ احاديث‌ پرداخت‌ (ابن‌ حجر، 1/ 123). در 740 ق‌ به‌ دمشق‌ كوچ‌ كرد و در آنجا نيز از محدثان‌ زمان‌ چون‌ جمال‌الدين‌ يوسف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ مزی‌ حديث‌ شنيد و از ابوالعباس‌ احمد بن‌ علی‌ جزری‌ و ديگر استادان‌ آن‌ عصر بهره‌ گرفت‌. ابن‌ ايبك‌ تا 742 ق‌/ 1341 م‌، سال‌ وفات‌ استادش‌ مزی‌، در دمشق‌ بود. آنگاه‌ به‌ مصر بازگشت‌ و در رمضان‌ 749 ق‌/ دسامبر 1348 م‌ بر اثر طاعون‌ درگذشت‌ (ذهبی‌، 4/ 150؛ حسينی‌، 55؛ ابوفرح‌، ص‌ «ط»). وی‌ از راويان‌ مورد اعتماد و از رجال‌ علم‌ حديث‌ و از متكلمان‌ عصر خويش‌ بود (سخاوی‌، 217، 226، 230 و جم‍‌ ) و پس‌ از ورود به‌ دمشق‌ طولی‌ نكشيد كه‌ بلندآوازه‌ شد و برای‌ عده‌ای‌ از بزرگان‌ به‌ نوشتن‌ معجم‌ پرداخت‌. برخی‌ از معاجم‌ وی‌ در مجلس‌ بزرگان‌ قرائت‌ می‌شد. چنانكه‌ نوشته‌اند تقی‌الدين‌ ابوالفتح‌ سبكی‌ معجمی‌ را كه‌ ابن‌ ايبك‌ به‌ نام‌ او تأليف‌ كرده‌ بود، در عمارت‌ كلاسه‌ كه‌ متصل‌ به‌ مسجد جامع‌ اموی‌ دمشق‌ بود قرائت‌ می‌كرد (ابن‌قاضی‌ شهبه‌ ،2/ 268، 3/ 47-51). ذهبی ‌جزوه‌ای‌ از احاديث‌ ابن‌ ايبك‌ مرتب‌ ساخته‌ بوده‌ كه‌ ابن‌ حجر (1/ 123) آن‌ را به‌ خط خود ذهبی‌ ديده‌ بوده‌ است‌. برخی‌ از آثار وی‌ عبارتند از: 1. المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد لابن‌ النجار، مرتب‌ به‌ حروف‌ معجم‌ در يك‌ مجلد و شامل‌ 8 جزء به‌ خط مؤلف‌ كه‌ در كتابخانۀ خديويه‌ (خديويه‌، 150) مضبوط است‌. اين‌ كتاب‌ با كمك‌ وزارت‌ معارف‌ و تحقيقات‌ علمی‌ و امور فرهنگی‌ هند و نظارت‌ دائرة المعارف‌ العثمانية در 1391 ق‌/ 1971 م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. الاحاديث‌ العوالی‌؛ 3. الفوائد؛ 4. عمدة الفاضل‌ فی‌ اختصار الكامل‌ (بغدادی‌، 1/ 110)؛ 5. معجم‌ سبكی‌؛ 6. معجم‌ دبوسی‌؛ 7. ذيل‌ فی‌ الوفيات‌ علی‌ الشريف‌ الحسينی‌ (حسينی‌، 55). افزون‌ بر اينها وی‌ به‌ تدوين‌ گزيده‌ای‌ از احاديث‌ رافعی‌ پرداخت‌، اما آن‌ را به‌ پايان‌ نرسانيد (ابن‌ حجر، 1/ 124). 

مآخذ

ابن‌حجر، عسقلانی‌ احمد بن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ ابوفرح‌، قيصر، مقدمۀ المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، حيدرآباد دكن‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ حسينی‌، محمد بن علی، ذيل‌ تذكرة الحفاظ للذهبی‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربی‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405 ق‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتز روزنتال‌، بغداد، 1382 ق‌/ 1963 م‌. 

قهار مقيمی‌