ابن اقلیشی

اِبْنِ اُقْليشی‌، ابوالعباس ‌احمد بن ‌مَعَدّ بن ‌عيسی ‌(د 550 ق‌/ 1155 م‌)، محدّث‌، اديب‌ لُغوی‌ و صوفی‌ اندلسی‌. در تاريخ‌ مرگ‌ او اختلاف‌ است‌ (سيوطی‌، 1/ 392). پدرش‌ معد از عالمان‌ بنام‌ روزگار خود و از مردمان‌ «اقليش‌»، يكی‌ از شهرهای‌ اندلس‌ بود، ولی‌ در شهر «دانيه‌» اقامت‌ كرد و احمد در همانجا زاده‌ شد و رشد و كمال‌ يافت‌ (ابن‌ فرحون‌، 246). او از ابن‌ عربی‌ (ابوبكر محمد)، ابن‌ خيرة، ابوالقاسم‌ ورد، عبدالحق‌ بن‌ عطية، ابن‌ عريف‌، طرطوشی‌ و از پدرش‌ و نيز پدر زنش‌، ابوالحسن‌ طارق‌ بن‌ يعيش‌ (مخلوف‌، 143)، محمد بن‌ سيد بطليوسی‌، ابوالحسن‌ بن‌ سبيطة دانی‌، ابومحمد قَلَنّی (شكيب‌ ارسلان‌، 2/ 46)، ابوالوليد بن‌ دباغ‌ (ابن‌ عماد، 4/ 154)، سلفی‌ و در مكّه‌ از ابوالفتح‌ كروخی‌ (ذهبی‌، 20/ 358) ادبيات‌، فقه‌ و حديث‌ آموخت‌. غالب‌ تاريخ‌‌نويسان‌ از جمله‌ مقری‌ (2/ 599-600)، آورده‌اند كه‌ وی‌ در 542 ق‌ از اندلس‌ به‌ شرق‌ آمد و به‌ حج‌ رفت‌، چندی‌ در آنجا درنگ‌ كرد و سرانجام‌، پس‌ از 547 ق‌ به‌ هنگام‌ بازگشت‌، در قوص‌ صعيد مصر درگذشت‌. بنابراين‌ روشن‌ نيست‌ كه‌ وی‌ دقيقاً چه‌ زمانی‌ به‌ مصر بازگشته‌ است‌، اما ياقوت‌ حموی‌ (1/ 237) گويد كه‌ ابن‌ اقليشی‌ در 546 ق‌ به‌ مصر رفته‌ است‌. اگر اين‌ گفتۀ ياقوت‌ درست‌ باشد، احتمالاً او هم‌ پيش‌ از سفر مكه‌ به‌ مصر رفته‌ است‌، هم‌ پس‌ از آن‌. مورخان‌، ابن‌ اقليشی‌ را به‌ زهد، عبادت‌ بسيار و مهارت‌ در دانشهای‌ گوناگون‌ ستوده‌ و گفته‌اند كه‌ در نهايت‌ پارسايی‌ و انزوا می‌زيست‌. در اندلس‌ و مصر و حجاز حديث‌ می‌گفت‌ و برخی‌ نيز مانند ابوالحسين‌ بن‌ كوثر و ابن‌ بُيْبَش‌ از او روايت‌ كرده‌اند (مقری‌، 2/ 599). 
ابن‌ اقليشی‌ دارای‌ آثاری‌ در حديث‌، فقه‌ و ادب‌ بوده‌ است‌ كه‌ از آن‌ ميان‌: النّجم‌ من‌ كلام‌ سيّدالعرب‌ و العجم‌ به‌ گفتۀ سركيس‌ (1/ 629) چاپ‌ شده‌ است‌. آثار ديگر او به‌ صورت‌ نسخه‌های‌ خطی‌ است‌، بدين‌ قرار: ايضاح‌ المعالی‌ الزاهرات‌ و الافصاح‌ بحقائق‌ العبارات‌ فی‌ شرح‌ الكلمات‌ الباقيات‌ الصالحات‌ ( سيد، 3/ 92)؛ الدر المنظوم‌ فيما يزيل‌ الغموم‌ و الهموم‌ (جامعه‌، 3/ 236)؛ الكوكب‌ الدری‌ المستخرج‌ من‌ كلام‌ النبی (GAL, S, I/ 633)؛‌ انوار الآثار فی‌ فضل‌ النبی‌ المختار (GAL, S, I/ 457)؛ تفسير العلوم‌ و المعانی‌ المستودعة فی‌ السبع‌ المثانی‌ (ازهرية، 1/ 1238)؛ الانباء فی‌ حقائق‌ (شرح‌) الصفات‌ و الاسماء (GAL, S, I/ 633)؛ محاسن‌ المجالس‌ (همانجا). 
هر چند ظاهراً از ديوان‌ شعر ابن‌ اقليشی‌ ياد نشده‌ است‌، اما وی‌ در شعر و شاعری‌ نيز توانا بوده‌ و پاره‌ای‌ از اشعار او در برخی‌ از كتب‌ آمده‌ است‌ (عباس، 25؛ ابن‌ اَبّار، 1/ 61 -62). 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب‌ الصّلة، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ابن‌عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350 ق‌؛ ابن‌فرحون‌، ابراهيم‌ بن علی، الديباج‌ المذهّب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394 ق/ 1974 م‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنوؤط و محمد نعيم‌ عرقسوسی‌، بيروت‌، 1985 م‌؛ سركيس‌، چاپی‌؛ سيّد، خطی‌؛ سيوطی‌، عبدالرحمن بن ابی بکر، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ شكيب‌ ارسلان‌، الحلل‌ السندسية، قاهره‌، 1355- 1358 ق‌؛ عباس‌، احسان‌، اخبار و تراجم‌ اندلسية، بيروت‌، 1963 م‌؛ مخلوف‌، محمد بن محمد، الشجرة النور الزكية، بيروت‌، 1349 ق‌؛ مقری‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌، ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: 

GAL; GAL, S. 
حسن‌ يوسفی‌ اشكوری‌