ابن ام مکتوم

اِبْنِ اُمَّ مَكتوم‌، عبدالله‌ يا عمرو بن‌ قيس‌ بن‌ زائده‌ (ابن‌‌هشام‌، 1/ 390؛ قس‌: ابن‌ عبدالبر، 3/ 997، 998)، از بنی‌ عامر بن‌ لؤی‌ (زبيری‌، 343؛ قس‌: ابن‌‌حبان‌، 16)، صحابی‌، و مؤذن‌ نابينای‌ پيامبر اكرم‌. گفته‌اند كه‌ نام‌ وی‌ قبل‌ از گرويدن‌ به‌ اسلام‌، حصين‌ بود و پيامبر او را عبدالله‌ نام‌ نهاد (همانجا). پدرش‌، دايی‌ خديجه‌ همسر پيامبر بود (ابن‌ حزم‌، 171) و مادرش‌ عاتكة بنت‌ عبدالله‌ بن‌ عنكثة بن‌ عامر بن‌ مخزوم‌ نام‌ داشت‌ و كنيه‌اش‌ ام‌مكتوم‌ بود و عبدالله‌ به‌ وی‌ منسوب‌ شد. دربارۀ تاريخ‌ تولد، دوران‌ جوانی‌ و نيز چگونگی‌ نابينايی‌ ابن‌ ام‌‌مكتوم‌ آگاهی‌ دقيقی‌ در دست‌ نيست‌، اما به‌ نظر می‌رسد كه‌ چشمان‌ خود را در كودكی‌ از دست‌ داده‌ بوده‌ است‌ (ذهبی‌، سير، 1/ 362). وی‌ در اوايل‌ بعثت‌ در مكه‌ حضور داشت‌. به‌ اسلام‌ نيز دلبستگی‌ يافته‌ بود چندان‌كه‌ از پيامبر، آنگاه‌ كه‌ با برخی‌ از سران‌ قريش‌ چون‌ وليد بن‌ مغيره‌ سخن‌ می‌گفت‌ و اميد داشت‌ كه‌ به‌ اسلام‌ بگروند، خواست‌ برايش‌ قرآن‌ بخواند. آية «عَبَسَ وَ تَوَلّی‌، أَن‌ جاءَهُ الاْعْمى» در حق‌ وی‌ فرود آمده‌ است‌ (ابن‌ هشام‌،1/ 389،390؛ سيد مرتضی‌، 118- 119؛ طبرسی‌، 9/ 663 -664). ظاهراً وی‌ اندكی‌ پس‌ از آن‌، اسلام‌ آورد. گفته‌اند كه‌ ابن‌ ام‌ مكتوم‌ و مصعب‌ بن‌ عمير، نخستين‌ كسانی‌ بودند كه‌ به‌ دستور پيامبر و برای‌ ارشاد مردم‌ يثرب‌ - قبل‌ از هجرت‌ - به‌ آن‌ شهر رفتند (ابن‌ سعد، 1/ 234). اما برخی‌ برآنند كه‌ وی‌ اندكی‌ پس‌ از جنگ‌ بدر به‌ مدينه‌ رفت‌ (ابن‌ قتيبه‌، 290) و در «صُفّه‌» مسجد مدينه‌ مسكن‌ گرفت‌ و پيامبر سپس‌ او را در خانه‌ مخرمة بن‌ نوفل‌ فرود آورد (ابونعيم‌، 2/ 4). ابن‌ ام‌‌مكتوم‌ نيز چون‌ بلال‌، مؤذن‌ پيامبر بود (ابن‌ سعد، 8/ 364) و رسول‌ خدا چندان‌ به‌ وی‌ اعتماد داشت‌ كه‌ او را سیزده بار، از جمله‌ در غزوات‌ احد، خندق‌، بنی‌ نضير، بنی‌ قريظه‌، به‌ جای‌ خود در مدينه‌ برگمارد (شباب‌، 1/ 71؛ واقدی‌، جم‍‌ ). پس‌ از جنگ‌ تبوك‌ نيز آيۀ 95 سورۀ نساء كه‌ در سرزنش‌ كسانی‌ كه‌ از رفتن‌ به‌ پيكار سرباز زده‌ بودند، نازل‌ شد و مجاهدات‌ را بر راحت‌طلبان‌ برتری‌ نهاد، ابن‌ ام‌ مكتوم‌ نابينا و ديگر ناتوانان‌ را مستثنا ساخت‌: «لايَسْتَوِی‌ القاعِدونَ مِنَ المُؤمِنينَ غَيرَ اُولِی‌ الضَّرَرِ و المُجاهِدُونَ» (طبرسی‌، 2/ 96). با اينهمه‌، پس‌ از آن‌ در جنگها حاضر می‌شد و می‌گفت‌ رايت‌ جنگ‌ به‌ من‌ دهيد، چه‌ نابينايم‌ و نمی‌توانم‌ بگريزم‌ (ذهبی‌، سير، 1/ 364). گفته‌اند كه‌ ابن‌ ام‌ مكتوم‌ در جنگ‌ قادسيه‌ حاضر بود و رايت‌ سياهی‌ در دست‌ داشت‌. سپس‌ به‌ مدينه‌ بازگشت‌ و همانجا درگذشت‌ (ابن‌ قتيبه‌، 290)؛ و به‌ روايتی‌ در همان‌ جنگ‌ به‌ قتل‌ رسيد (ذهبی‌، العبر، 15). كسانی‌ چون‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ابی‌ ليلی‌ و ابورزين‌ اسدی‌ از او روايت‌ كرده‌اند (همو، سير، 365). 

مآخذ

ابن‌حبان‌، محمد، مشاهير علماء الامصار، قاهره‌، 1959 م‌؛ ابن‌ حزم‌، علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1983 م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبری‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌ بن عبدالله، الاستيعاب‌ فی‌ معرفة الاصحاب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، قاهره‌، مكتبة نهضة مصر؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌ بن مسلم، المعارف‌، بيروت‌، 1960 م‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ السقا و ديگران‌، بيروت‌، دار احياء التراث‌ العربی‌؛ ابونعيم‌، احمد، حلية الاولياء و طبقات‌ الاصفياء، بيروت‌، 1967 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنوؤط، بيروت‌، 1985 م‌، همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد السعيد بن‌ بسيونی‌، بيروت‌، 1405 ق‌؛ زبيری‌، مصعب‌ بن عبدالله، نسب‌ قريش‌، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1951 م‌؛ سيدمرتضی‌، تنزيه‌ الانبياء، قم‌، منشورات‌ الشريف‌ رضی‌؛ شباب‌، خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، قاهره‌، 1967 م‌؛ طبرسی‌، فضل‌ بن‌ حسن‌، مجمع‌ البيان‌، صيداء، 1935 م‌؛ واقدی‌، محمد بن عمر، المغازی‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966 م‌. 

صادق‌ سجادی‌