دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

ابن دهان، ابومحمد | محمد مهدی مؤذن جامی اِبْنِ دهّان، ابومحمد سعید بن مبارك (494- شوال 569 ق/ 1101-5 مۀ 1174 م)، نحوی، لغوی، مفسر، ادیب و شاعر بغدادی. نسب او به كعب بن عمرو انصاری (یاقوت، 11/ 219) از صحابۀ پیامبر (ص) و از شاعران عرب می‌رسد. ذهبی ( سیر، 20/ 582) به نقل از ابن خلكان لقب او را ناصح‌الدین می‌داند، اما این موضوع در وفیات (ابن خلكان، 2/ ...
ابن دیصان |
ابن دیزیل | عنایت الله فاتحی نژاد اِبْنِ دیزیل، ابواسحاق، ابراهیم بن حسین بن علی بن دیزیل كسائی همدانی معروف به سیفنَّه (د 281 ق/ 894 م)، محدث و فقیه. ابن دیزیل را به این سبب سیفنه لقب داده بودند كه وی هرگاه به عالِمی برمی‌خورد، تا همۀ احادیث او را نمی‌نوشت او را رها نمی‌كرد سیفنه نام پرنده‌ای است كه گویند هرگاه بر درختی می‌نشیند تمام برگهای ...
ابن ذکوان، ابوعمرو | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث اِبْنِ ذَكْوان، ابوعمرو عبدالله بن احمد بن بشیر دمشقی (173-242 ق/ 789-856 م)، یكی از دو راوی قرائت ابن عامر از قاریان هفتگانه. ابن‌جزری ( غایة، 1/ 404) به تفصیل نسب قریشی او را ذكر كرده است. در برخی منابع كنیۀ او «ابومحمد» آمده است (نک‍ : ابن عساكر، 296). او ساكن دمشق بود و مدتی امامت مسجد جامع آنجا را بر عهد...
ابن ذکوان | صادق سجادی اِبْنِ ذَكْوان، لقب افراد خاندانی بربرنژاد، معروف به بنی ذكوان و منسوب به بنی سلیم از موالی بنی امیه (ابن سعید، 1/ 210؛ قس: پلا، 64). افراد این خاندان از فحص البلوط (نزدیك قرطبه) برخاستند (قاضی عیاض، 4/ 662) و در قرطبه زیستند و در آستانۀ سقوط خلافت امویان اسپانیا، چندی به قضا، وزارت و امور دیوانی پرداختند. از...
ابن رازی | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث اِبْنِ رازی، ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی، محدث و فقیه امامی در سدۀ 4 ق/ 10 م. شیخ طوسی (ص 457) نام پدر وی را علی بن احمد آورده است. از جزئیات زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست، همین مقدار می‌دانیم كه وی ساكن ری بوده است (ابن رازی، جامع الاحادیث، 3). ابن‌رازی در آثار خود اسامی جمعی از شیوخ خود را در سلسلۀ ...
ابن درید | آذرتاش آذرنوش , ایران ناز کاشیان اِبْنِ دُرَید، ابوبكر محمد بن حسن بن درید ازدی (ح 223- 18 شعبان 321 ق/ 838- اوت 933)، لغت‌شناس، نحوی، ادیب و شاعر عرب. نسب او را همگان، از ابوطیب لغوی (ص 84) گرفته تا خطیب (2/ 195) و یاقوت ( ادبا، 18/ 127) به قبیلۀ ازد رسانده‌اند. این قبیلۀ بزرگ یمنی، پیش از ظهور اسلام، به عمان كوچید و به ازد عمان مشهور شد، خ...
ابن راسمندی |
ابن راعی | سیمین محقق اِبْنِ‌راعی، محمد بن مصطفی ابن‌خداویردی (1119-1195 ق/ 1707-1781 م)، كاتب، ادیب و شاعر حنفی مذهب دمشقی. وی در دورانی می‌زیست كه نزد نویسندگان معاصر به «عصر انحطاط ادبی» شهرت دارد. آگاهی ما از زندگی وی محدود به آن مختصری است كه مُنَجّد («ترجمة جدیدة»، 693-694) از نسخۀ خطی سلك الدرر نقل كرده است. به گفتۀ مرادی ص...
ابن رائق | محمد عبدعلی اِبْنِ رائِق، ابوبكر محمد بن رائق (مق‍ 330 ق/ 942 م)، نخستین امیرالامرا (ه‍ م) در خلافت عباسیان. از تاریخ تولد و چگونگی پرورش وی چیزی نمی‌دانیم. این قدر پیداست كه پدرش رائق، یكی از غلامان خاص معتضد خلیفۀ عباسی (خلافت: 279- 289 ق/ 892-902 م) بود. ابن رائق و برادرش ابراهیم در 317 ق/ 929 م به دستور مقتدر خلیفه، ...
ابن راهب | قهار مقیمی اِبْنِ‌راهِب، ابوشُكر یا ابوشاكر بن راهب، ابوالكرم بطرس بن مهذب قبطی مصری، مورخ مسیحی سدۀ 7 ق/ 13 م، نویسندۀ دائرةالمعارف قبطی ـ عربی. از زندگی وی چندان اطلاعی در دست نیست و تنها یكی از معاصرانش به نام ابوالبركات بن كِبَر در كتاب مصباح الظلمة ضمن فهرستی از آثار عربی ـ مسیحی، از ابن راهب و تألیفاتش نام برده اس...
ابن راهویه | علی رفیعی علامرودشتی اِبْنِ راهویه، ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم بن مَخْلَد بن ابراهیم تمیمی حنظلی (ح 161- 238 ق/ 778-852 م)، فقیه، محدّث و مفسر مروزی خراسانی. راهْوَیْه (ابن خلكان، 1/ 200) یا راهویه (صفدی، 8/ 386) مركب از دو كلمۀ راه (همان راه فارسی) و اویه (پسوند فارسی، برای تصغیر و تحبیب) لقبی است كه مروزیها به مناسبت تولد ابراهی...
ابن راوندی | عباس زریاب خویی , رضا رضازاده لنگرودی اِبْنِ راوَندی، ابوالحسین احمد بن یحیی بن محمد بن اسحاق، مشهور به ابن راوندی، یا ابن رَوَندی (ابوالحسین خیاط، 173؛ ماتردیدی، 193)، یا ابن ریوندی (ابن جوزی، 6/ 99؛ ذهبی، سیر، 14/ 59)، یكی از متكلمان مشهور به الحاد سدۀ 3 ق/ 9 م.
ابن رائقه | حسن یوسفی اشکوری اِبْنِ‌رائِقه، ابوالحسن علی بن هبةالله بن عثمان بن احمد بن ابراهیم موصلی، محدث امامی در سدۀ 4 و 5 ق/ 10 و 11 م. از احوال او چیزی دانسته نیست، اما او را از حافظان بزرگ حدیث و موثق شمرده‌اند (منتجب‌الدین، 109). بررسی مشایخ و راویان وی نشان می‌دهد كه از معاصران سید مرتضی (د 436 ق/ 1044 م) و شیخ مفید (د 413 ق/ 10...
ابن ربن | رضا انزابی نژاد اِبْنِ رَبَّن، ابو الحسن علی بن سهل، معروف به ابن ربن طبری، آشنا به علوم دینی، پزشك داروشناس مشهور ایرانی سدۀ 3 ق/ 9 م. مهم‌ترین آگاهیهایی كه دربارۀ زندگی او در دست است، اطلاعاتی است كه خود در دو كتاب فردوس الحكمة و الدین و الدولة آورده است. مآخذ دیگری كه به شرح احوال وی پرداخته‌اند، تاریخ تولد و درگذشت، زادگ...
ابن ربوه | قهار مقیمی اِبْنِ رَبْوه، ناصرالدین محمد بن احمد بن عبدالعزیز قونوی دمشقی (679-764 ق/ 1280-1363 م)، اصولی و فقیه حنفی و ادیب.
ابن ربیب | محمدهادی مؤذن جامی اِبْنِ‌رَبیب، ابوعلی حسن بن محمد بن احمد تمیمی تاهَرْتی قیروانی (د 420 ق/ 1029 م، سال 430 ق در EI2 اشتباه است)، ادیب، لغوی، نحوی، شاعر، نسب‌شناس و قاضی تاهرت. سیوطی (1/ 525) ظاهراً به تبعیت از یاقوت، وی را ابن زبیب خوانده و این اشتباه به آثار متأخر نیز راه یافته است (مثلاً نک‍ : نویهض، 69). ابن فضل الله (11/ ...
ابن رجبی | سید جعفر سجادی اِبْنِ‌رَجَبی، عنوان دو برادر از پزشكان و دانشمندان مشهور دمشق در سده‌های 6 و 7 ق/ 12 و 13 م:
ابن رجب | عبدالامیر سلیم اِبْنِ رَجَب، ابوالفرج عبدالرحمن بن احمد بن عبدالرحمن سلامی، ملقب به زین‌الدین وجمال‌الدین (736-795 ق/ 1336-1393 م)، فقیه، محدث، مقری و واعظ حنبلی. وی به ابن‌نقیب نیز ملقب بوده است (حاجی خلیفه، 1/ 559). رجب نام دوم جد او عبدالرحمن است (ابن حجر، الدرر، 3/ 151). تاریخ ولادت او را ابن حجر در الدرر (3/ 108) در 70...
ابن ردمیر |
ابن رداد | ابوالفضل بیرجندی اِبْنِ رَدّاد، شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ابی بكر مكی قرشی (748-821 ق/ 1347- 1418 م)، قاضی القضاة و صوفی شافعی مذهب زَبید. وی را از باب نسبت به نیایش، ابن ردّاد خوانده‌اند.
ابن رسام | حسن یوسفی اشکوری اِبْنِ رَسّام، شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ابی بكر بن احمد قادری حلبی (ح 773-844 ق/ 1371-1440 م)، محدث، فقیه و قاضی حنبلی. او در حماة سوریه چشم به جهان گشود و هم در آنجا به تحصیل علوم مختلف پرداخت، از این رو به حَمَوی نیز شهرت یافت. پس از آن به دمشق، حمص، طرابلس، بعلبك و قاهره سفر كرد. در حماة و شهرهای یاد ش...
ابن رستم |
ابن رستم، ابوجعفر | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث اِبْنِ رُستم، ابوجعفر احمد بن محمد بن یزد یار طبری، مقری و نحوی بغدادی در نیمۀ دوم قرن 3 ق/ 9 م. با توجه به اینكه نُصَیر بن یوسف استاد وی در حدود 240 ق وفات یافته (ابن جزری، غایة، 2/ 341)، تولد او را باید در اوایل سدۀ 3 ق دانست. ابن رستم قرائت كسائی را از نصیر و هاشم بن عبدالعزیز شاگردان كسائی فرا گرفت (ابن م...
ابن رستم طبری | احمد پاکتچی اِبْنِ رُستم طَبَری، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم آملی، متكلم امامی سدۀ 3 ق/ 9 م. در مورد جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. با در نظر گرفتن اینكه تنها راوی شناخته شدۀ او حسن ابن حمزۀ طبری در 358 ق/ 969 م وفات یافته است (نک‍ : نجاشی، 64)، حیات او را باید در نیمۀ دوم قرن 3 ق و شاید اوایل قرن 4 ق دانست. ...
ابن رشید | جعفر شعار , مهدی سلماسی اِبْنِ‌رُشَید، ابوعبدالله محب‌الدین محمد بن عمر بن محمد بن عمر بن ادریس فهری سبتی (657-721 ق/ 1259-1321 م)، سیاح، محدث، راوی اخبار و فقیه مالكی مغربی، كه در شعر و خطابت نیز تبحر داشت. برخی از مورخان مذهب وی را ظاهری دانسته‌اند (مقری، ازهار، 2/ 350). ابن رشد را به سبب تولد و نشأت در سبته (ابن خطیب، اوصاف الناس...
ابن رشید |
ابن رسته | عنایت الله رضا اِبْنِ رُسْته، ابوعلی احمد بن عمرِ رسته، جغرافی‌دان و مؤلف كتاب الاعلاق النفیسة. برخی نام او را با تردید محمد نیز نوشته‌اند ( بستانی). سوسه (ص 100) نام پدر او را محمد بن اسحاق آورده، اما غنیم (ص 8) به استناد نوشتۀ روی جلد نسخه‌ای از كتاب ابن رسته نام پدر او را عمر بن عمر ذكر كرده است. خوولسون خاورشناس روس نام...
ابن رشد | محمدهادی مؤذن جامی اِبْنِ‌رُشد، ابوالولید محمد بن احمد قرطبی (450-11 ذیقعدۀ 520 ق/ 1058- 28 نوامبر 1126)، قاضی و فقیه مالكی، كه برای تمایز از نوۀ نامدارش، از او به ابن رشد الجد و ابن رشد الاكبر نیز یاد می‌شود. وی در قرطبه زاده شد و در همانجا رشد یافت و نزد دانشمندان آن سامان دانش آموخت. برخی از برجسته‌ترین اساتید او عبارتند از:...
ابن رشیق، عبدالرحمن | سعیدالله قره بگلو اِبْنِ‌رَشیق، عبدالرحمن قشیری (د پس از 481 ق/ 1088 م)، فرمانروای مُرسیه. از سال تولد و مرگ او اطلاعی در دست نیست، در مورد نام و كنیۀ وی نیز اختلاف هست. ابن قاسم شِلْبی كه ابن ابار (2/ 123) سخن او را نقل و سپس رد كرده است نام ابن رشیق را عبدالله دانسته، اما دیگر مآخذ او را عبدالرحمن نامیده‌اند، و كنیۀ وی نیز ب...
ابن رضوان، ابوالقاسم | مهدی سلماسی اِبْنِ رِضْوان، ابوالقاسم عبدالله بن یوسف بن رضوان نجاری (718-783 ق/ 1318-1381 م)، كاتب العلامۀ (طغرانویس) چند تن از سلاطین دولت مرینی در مغرب كه در شعر، نثر، نحو، خطابت، فقه، روایت و ترسل تبحر داشت. ابن رضوان در مالقه متولد شد و در همانجا رشد یافت (ابن خلدون، التعریف، 42)، اما چون بعدها به فاس رفت، به فاسی ن...
ابن رشیق | عنایت الله فاتحی نژاد اِبْنِ‌رَشیق، ابوعلی حسن بن رشیق قیروانی (390 ق- ذیقعدۀ 456/ 1000-1064 م)، شاعر، ادیب، ناقدِ عصر ملوكِ صنهاجه در مغرب. پدرش رشیق، رومی الاصل و از بردگان آزاد شدۀ قبیله اَزْد بود (یاقوت، 8/ 110-112) كه در محمدیه (مسیله) از شهرهای مغرب به شغل زرگری (صیاغت) مشغول بود (قفطی، 1/ 298). ابن‌رشیق در مسیله متولد شد و ...
ابن رطبی | محمد هدایی اِبْنِ رُطَبی، یا ابن رَطَبی، ابوالعباس احمد بن سلامة بن عُبیدالله (یا عبدالله) بن مخلد بجلی كرخی (460-527 ق/ 1068-133 م)، فقیه شافعی، قاضی و محتسب بغداد در روزگار مسترشد بالله، بیست ونهمین خلیفۀ عباسی. وی اهل كرخ جُدّان (ابن عساكر، 321؛ كرخ یعقوبا) جایی نزدیك خانقین عراق بود. نخست نزد شیخ ابواسحاق ابراهیم شی...
ابن رضوان، ابویحیی | ابوالحسن دیانت اِبْنِ رِضْوان، ابویحیی، محمد بن رضوان بن محمد بن احمد بن ابراهیم بن ارقم نمیری (د 17 ربیع‌الآخر 657 ق/ 13 آوریل 1259 م)، فقیه مالكی، نحوی و لغوی. وی اهل وادی آش (شهری در ‌اندلس) بود (ابن خطیب، 2/ 141). ابن رضوان همچنین با حساب و هیأت و هندسه آشنا بوده و گفته‌اند بر یاران زمان خود برتری داشته است، وی صاحب مقا...
ابن رفاعی | حسین لاشیء اِبْنِ‌رِفاعی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد (محرم 500- 578 ق/ سپتامبر 1106-1182 م)، از مشاهیر صوفیه و مؤسس طریقۀ رفاعیه (بطائحیه یا احمدیه). پدر وی از مغرب به عراق آمد و در قریۀ ام عبیده از قراء بطائح ــ میان بصره و واسط ــ ساكن شد و در آنجا با خواهر شیخ منصور زاهد ازدواج كرد و احمد ثمرۀ این پیوند بود و ازای...
ابن رضوان، ابوالحسن | یوسف رحیم لو اِبْنِ رِضْوان، ابوالحسن علی بن رضوان بن علی بن جعفر، منجم، پزشك و فیلسوف مصری (د پس از 459 ق/ 1067 م). او خود در شرح المقالات الاربع تاریخ تولد خود را در 356 یزدگردی (377 ق) یاد كرده است (مشكوة، 3(2)/ 863). بیشترین آگاهی را دربارۀ ابن رضوان، ابن ابی اصیبعه به نقل از نوشته‌ای از خود او به دست داده است: او در ...
ابن رفعه | احمد پاکتچی اِبْنِ رِفعه، نجم‌الدین ابوالعباس احمد بن محمد بن علی بن مرتفع انصاری (645-710 ق/ 1247-1310 م)، ملقب به شیخ‌الاسلام، فقیه شافعی. كنیۀ ابویحیی كه در برخی از منابع متأخر (حسینی، 229) آمده ممكن است تحریف ابوالعباس باشد و مشكل بتوان آن را كنیۀ دوم وی شمرد. نسبت انصاری كه اسنوی (1/ 601) برای وی ذكر كرده، می‌تواند ...
ابن رقیق |
ابن روح |
ابن رمیح | محمد آصف فکرت اِبْنِ رُمَیح، ابوسعید احمد بن محمد (د 357 ق/ 968 م)، محدث، حافظ و فقیه نخعی نَسَوی. ابن حجر (1/ 261) او را ابن ربیح خوانده است، اما ابن نقطه (1/ 408) بر آن است كه ابن‌ربیح محدث دیگری بوده است. ابن رمیح اهل نسا (شهری در خراسان) بود، در شَرمَقان از نواحی نسا (یاقوت، 3/ 280، 281) زاده شد و در مرو پرورش یافت (خط...
ابن رومان | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث اِبْنِ‌رومان، ابوروح یزید بن رومان اسدی قرشی (د 130 ق/ 748 م)، از قاریان مدینه و راویان سیرۀ پیامبر(ص). وی از موالی آل زبیر بود (ابن هشام، قسم 2، 214؛ ابن سعد، 310-311؛ طبری، «المنتخب»، 648). اگرچه غالب متقدمین چون ابن سعد (همانجا)، خلیفه ( الطبقات، 2/ 650)، ابن حبان ( الثقات، 5/ 545)، طبری (همانجا)، ترمذی، د...
ابن رقیقه | محمدهادی مؤذن جامی اِبْنِ‌رُقَیْقه، ابوالثناء سدیدالدین محمود بن عمر بن محمد بن ابراهیم بن شجاع شیبانی حانوی (564-635 ق/ 1169- 1238 م)، طبیب و شاعر. شهرت او با اشكال تصحیف شده: ابن زُقیقه، این دقیقه، ابن رفیقه نیز در منابع دیده می‌شود، اما در قدیم‌ترین و موثق‌ترین آنها یعنی عیون الانباء ابن ابی اصیبعه (2/ 219) به صورت ابن رقیقه...
ابن رشد | شرف الدین خراسانی اِبْنِ رُشد، ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد، مشهور به حفید (نواده) فیلسوف، شارح و مفسر آثار ارسطو، فقیه و پزشك برجستۀ غرب اسلامی (اندلس).
ابن زبر | محمد آصف فکرت اِبْنِ زَبْر، ابوسلیمان بن عبدالله بن احمد بن ربیعة بن زَبْر رَبَعی (298- 379 ق/ 911- 989 م)، محدث و مورخ دمشقی. پدرش ابومحمد عبدالله بن احمد (د 329 ق/ 941 م) قاضی دمشق بود و نسبش به نزار بن مَعد بن عدنان می‌رسد (سمعانی، 6/ 256-257). ابوسلیمان در رَقّه به دنیا آمد (ابن حجر، 543). از پدر خویش (سمعانی، 6/ 258) ...
ابن زباده | سعید علی زاده اِبْنِ زَباده، قوام‌الدین ابوطالب یحیی بن سعید شیبانی (522-594 ق/ 1128- 1198 م)، دولتمرد، ادیب و شاعر. برخی منابع عنوان مشهور او را ابن زیاده نوشته‌اند كه تحریف ابن زباده است. وی كه اصلش از واسط است در بغداد متولد شد (منذری، 1/ 315)، علوم ادب را نزد جوالیقی فرا گرفت (یاقوت، 20/ 17) و از ابوالحسن علی بن هبةالل...
ابن زاغونی | علی اکبر ضیائی اِبْنِ زاغونی، ابوالحسن علی بن عبیدالله بن نصر بن سری (455- محرم 527 ق/ 1063- نوامبر 1132 م)، محدث، متكلم، واعظ، مورخ و فقیه حنبلی مذهب. علت شهرت وی به ابن زاغونی نسبت او به روستایی از توابع بغداد به نام زاغُونی است (ابن اثیر، 2/ 53؛ یاقوت، 2/ 907- 908). ابن تغری بردی سال وفات وی را 526 ق ثبت كرده است (5/ 250...
ابن زبیر | ناصر گذشته اِبْنِ زُبَیر، ابوالحسن علی بن محمد بن عُبید بن زبیر قرشی اسدی كوفی (254- ذیقعدۀ 348 ق/ 868- ژانویۀ 960 م)، همچنین معروف به ابن كوفی، ادیب، كاتب و راوی. او از تبار اسد بن عبدالعزّی بن قصّی بن كلاب و از قوم و قبیلۀ زبیر بن عوام برادرزادۀ حضرت خدیجه بنت خُوَیلد است (طوسی، الفهرست، 69؛ یاقوت، 14/ 153) و شاید به ...
ابن زبیر | عنایت الله فاتحی نژاد اِبْنِ زُبَیر، ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفی (627 ق- 708 ق/ 1230- 1308 م)، محدث، نحوی، قاری، مفسر، ادیب و مورخ اندلسی معاصر نصریان غرناطه. در جَیان كه موطن اجداد وی از جمله نیای بزرگش كعب بن مالك بود و در خانواده‌ای توانگر و معروف دیده به جهان گشود. دوران كودكی و نوجوانی را در همانجا گذراند و در 643 ق/ 1245 م ...
ابن زاکور | محمدعلی لسانی فشارکی اِبْنِ زاكور، ابوعبدالله محمد بن قاسم بن محمد بن عبدالواحد ابن احمد (ح 1075-20 محرم 1120 ق/ 1665-11 آوریل 1708)، ادیب، فقیه، عارف، شاعر و مورخ. وی در فاس در خاندانی سرشناس به دنیا آمد كه تا این زمان نیز شهرت خود را همچنان حفظ كرده‌اند (گنون، المنتخب، 11). هنوز خردسال بود كه در فاس ــ كه آن هنگام از مراكز علمی...
ابن زبعری | ناصر گذشته اِبْنِ زِبَعْری، عبدالله از برجسته‌ترین شاعران مخضرم قریش و از سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر (ص) كه در 8 ق/ 629 م اسلام آورد. وی از بنی سهم بن فهر بود كه مانند دیگر قریشیان بنی كنانه در مكه و اطراف آن سكنی داشتند.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام