ابن راهب

اِبْنِ‌راهِب، ابوشُكر یا ابوشاكر بن راهب، ابوالكرم بطرس بن مهذب قبطی مصری، مورخ مسیحی سدۀ 7 ق/ 13 م، نویسندۀ دائرةالمعارف قبطی ـ عربی. از زندگی وی چندان اطلاعی در دست نیست و تنها یكی از معاصرانش به نام ابوالبركات بن كِبَر در كتاب مصباح الظلمة ضمن فهرستی از آثار عربی ـ مسیحی، از ابن راهب و تألیفاتش نام برده است. همین قدر می‌توان گفت كه وی در كلیسای المعلّقه در قاهرۀ قدیم به سر می‌برده است (سیداروس، 1-2). سیداروس (صص 3-4) با تحلیل شهرت و لقب كامل ابن راهب و نسخه‌های خطی آثارش و بررسی سرگذشت بطریق یوحنای ششم ابن ابی غالب قبطی و بطریق كریلس سوم تصویری از زندگی و شخصیت ابن راهب به دست می‌دهد. ابن راهب از یك خانوادۀ قبطی كه مقام دینی و اجتماعی والایی داشتند برخاست. پدرش السّناء ابوالمجد بن قسیس، راهب كلیسای سرجیو و سپس صومعۀ آنتونیوس شد و بعدها به بطرس شهرت یافت. ابوالمجد به سبب خدمات سودمندش به دستگاه حكومت و نیز زهد و دینداری، سخنش در كلیساها و صومعه‌ها نافذ بود و راهبان از وی پیروی می‌كردند و نزد مسلمانان محترم بود (همو، 10-11). ابن‌راهب چون پدر، مقامی ممتاز داشت. وی در برابر حاكمان مسلمان نمایندۀ قبطیان به شمار می‌رفت و به «نشوء الخلافة»، ملقب شد، لقبی كه در تاریخ مصر در دوران حكومت سلطان ایوبی الملك العادل و پسرش الملك الكامل به ابوالفتوح صاحب منصب دیوان الجیوش داده شده بود (همو، 7-8). وی مانند ابن عسّال فرهنگنامه‌نویس دورۀ طلایی ادبیات عربی ـ مسیحی سدۀ 7 ق است و در زمینۀ همۀ دانشهای قابل توجه برای یك عربِ مسیحی آن دوران كتاب نوشته است (EI2, S). ابن خلدون ظاهراً او را از مورخان مسیحی دانسته و گفته است ابن عمید و دیگران از وی روایت كرده و نظر وی را در نقل محترم شمرده‌اند (2(2)/ 421، جم‍‌ ). 

آثـار

1. كتاب التواریخ كه به تازگی در سه نسخۀ مجزا و مشخص شناخته شده و شامل 3 بخش مجزا و 51 فصل است و نیز شامل نجوم، تاریخ تقویمی، تاریخ جهان، تاریخ اسلام، تاریخ كلیسا و شرح مختصری از هفت شورای كلیسایی شرق است. این كتاب از آدم (ع) آغاز شده است، سپس به تاریخ آباءِ بنی اسرائیل تا قضات آنان و تاریخ ملوك روم تا ظهور مسیح پرداخته است و همچنین سیرۀ بطریقها و رویدادهای دوران ایشان را از مرقس تا اثناسیوس بطریق اسكندریه نوشته است. آنگاه تاریخ خلفای راشدین و خلفای بعد را تا عصر خویش باز گفته است. این كتاب غالباً به صورت مجموعه‌ای از جدولها مرتب شده است و هر جدول به چند ردیف تقسیم شده است: ردیف اول، نام و اصل و نسب و تولد و خلاصۀ كارها و صفات برجستۀ فرمانروایان و خلفا و بزرگان؛ ردیف دوم، سالهای زندگی و مدت حكوت یا ریاست؛ ردیف سوم، دربارۀ سالهای گذشته؛ در بخش تاریخ مسلمانان ردیف چهارمی نیز به دو تاریخ هجری و مسیحی اختصاص یافته است (زیدان، 3/ 200). این كتاب در نیمۀ نخست سدۀ 16 م توسط Etcheguié Enbaqom به زبان كلاسیك حبشی ترجمه شد و در ادبیات حبشه جایگاه بلندی پیدا كرد (EI2, S). ترجمه‌ای به لاتین از این كتاب در پاریس در 1651 م به كوشش ابراهیم حاقلانی مارونی چاپ و منتشر شد، سپس یوسف شمعون سمعانی آن را با ترجمۀ دیگری به قلم خود در 1729 م در ونیز به چاپ رساند. اصل عربی این كتاب در 1903 م نخستین بار به كوشش لویس شیخو از روی نسخۀ واتیكان با ترجمۀ لاتینی منقح و حواشی در دو جلد چاپ و منتشر شد (زیدان، همانجا)؛ 2. اصول مقدمة سلّم اللغة القبطیة (كحاله، 3/ 52). ابن راهب این كتاب را در 662 ق به اتمام رسانیده است كه لغت‌نامه‌ای مقفاست به روش لغت‌نویسان آن روزگار و دارای مقدمه‌ای در دستور زبان است كه به سبب اصالت آن از سایر مقدمات قبطی قرون وسطی ممتاز است. لغت‌نامه تنها مقدمۀ آن كه شامل طرح تفصیلی كتاب است باقی مانده و در مقایسه با لغت‌نامه‌های مشابه معاصران وی ازجمله ابن‌عسّال بر آنان برتری دارد (EI2, S؛ قس: رودنسون، XLV/ 307-308)؛ 3. كتاب البرهان، در 669 ق تألیف شده است و نسخه‌ای از آن در قاهره (گراف، 143, 159) موجود است. این كتاب مجموعه‌ای است از فلسفه و الهیات دارای 50 مسأله: شامل خداشناسی، فلسفه، اخلاق و فرهنگ؛ فصلهای 28 تا 40 آن برپایۀ براهین امام فخر رازی در كتاب اربعین استوار شده (EI2, S؛ رودنسون XLV/ 308)؛ 4. كتاب الشفاء، در 1267 م نوشته شده و اثر تفسیری بسیار ارزشمندی در مطالعات انجیلی و مسیح‌شناسی به شمار می‌آید (گراف، 236)؛ كحاله؛ رودنسون، همانجاها)؛ 5. المجامع السبعة (كحاله، همانجا). 

مآخذ

ابن خلدون، العبر؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1957 م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ نیز: 

EI2, S; Graf, Georg, Catalogue de manuscrits arabes chrétiens conservés au Caire, Vatican, 1934; Rodoinson, M., «Histoire et géographie», in REI, Paris, 1977; Sidarus, Adel y., Ibn ar-Rāhibs Leben und Werk, Freiburg, 1975. 
قهار مقیمی