ابن راعی

اِبْنِ‌راعی، محمد بن مصطفی ابن‌خداویردی (1119-1195 ق/ 1707-1781 م)، كاتب، ادیب و شاعر حنفی مذهب دمشقی. وی در دورانی می‌زیست كه نزد نویسندگان معاصر به «عصر انحطاط ادبی» شهرت دارد. آگاهی ما از زندگی وی محدود به آن مختصری است كه مُنَجّد («ترجمة جدیدة»، 693-694) از نسخۀ خطی سلك الدرر نقل كرده است. به گفتۀ مرادی صاحب سلك الدرر وی در دمشق متولد شد و دانش و هنر نویسندگی را از بزرگان آن دیار فراگرفت و نزد محمد عاصم بن عبدالمُعطی، یكی از كاتبان بزرگ دمشق، به كمال رسید و در نظم و نثر مهارت یافت. او در نوشتن خطهای گوناگون: رقعی، دیوانی، سیاقت و نسخ چیره‌دست بود. 
ابن راعی فارسی و تركی را به خوبی می‌دانست و قادر بود رسائل دیوانی را به شیوه‌های گوناگون بنگارد. او ضمن اینكه در شمار كاتبان اوقاف حرمین بود، در «باب الدفتری» دمشق به كار «مقاطعه» نیز اشتغال می‌ورزید. وی برای هنرنمایی شعر می‌سرود، در شعر به هجا گرایش داشت و مردم را به زخم زبان خویش می‌آزرد، اما لطیفه‌گوییها و نكته‌پردازیهای او نیز همه جا مشهور بود. در اواخر عمر به بیماریهای گوناگون دچار شد و سرانجام در تیره‌روزی درگذشت. 
اطلاع ما از اشعار و رسائل فراوانی كه وی از خود به جای گذاشته، محدود به كتابی به نام البرق المتألق فی محاسن جِلَق معروف به محاسن الشام است (بغدادی، 2/ 331). از این دو عنوان چنین بر می‌آید كه مراد نویسنده از جِلِّق همانا شام است و نه منحصراً محله‌ای در دمشق، چنانكه فؤاد سید پنداشته است (2(3)/ 45)، یا قریه‌ای در نزدیك آن (قس: یاقوت، 2/ 154)، زیرا ابن راعی در این كتاب كه در 1171 ق به پایان رسانده، آنچه را به نثر یا به نظم در مدح دمشق دیده، گرد آورده است. این كتاب با ارجوزه‌ای در 184 بیت آغاز می‌شود كه دربارۀ زیباییهای دمشق، گردشگاهها، گلها و گیاهان، نهرها، دره‌ها و چشمه‌های اطراف آن است. از جهتی دیگر می‌توان آن را نمونه‌ای جالب از ادبیات جغرافیایی دانست (منجد، «ارجوزة ... »، 226). از این اثر نسخه‌ای خطی در كتابخانۀ عارف حكمت مدینه و نسخه‌ای در كتابخانۀ تیموریه (شم‍ 2187) و نسخۀ ناقصی در دارالكتب المصریة (نک‍ : منجد، معجم، 371-372) و نیز نسخه‌ای به خط مؤلف در كتابخانۀ خدیویه ( خدیویه، 5/ 19) و نسخه‌هایی دیگر در برلین و وین موجود است (GAL, II, 362; GAL, S, II/ 390). 

مآخذ

بغدادی، هدیة؛ خدیویه، فهرست؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة (تاریخ)، قاهره، 1959 م؛ منجد، صلاح‌الدین، «ارجوزة فی محاسن دمشق»، مجلة المجمع العلمی العربی، س 27، شم‍ ‍2، دمشق، 1371 ق/ 1952 م؛ همو، «ترجمة جدیدة لابن خداویردی»؛ همان، س 34، شم‍ ‍4، دمشق، 1379 ق/ 1959 م؛ همو، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1398 ق/ 1978 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

GAL; GAL, S. 
سیمین محقق