ابن رجب

اِبْنِ رَجَب، ابوالفرج عبدالرحمن بن احمد بن عبدالرحمن سلامی، ملقب به زین‌الدین وجمال‌الدین (736-795 ق/ 1336-1393 م)، فقیه، محدث، مقری و واعظ حنبلی. وی به ابن‌نقیب نیز ملقب بوده است (حاجی خلیفه، 1/ 559). رجب نام دوم جد او عبدالرحمن است (ابن حجر، الدرر، 3/ 151). تاریخ ولادت او را ابن حجر در الدرر (3/ 108) در 706 ق و در بغداد ضبط كرده، ولی در انباء الغمر (6/ 175) با حروف 736 آورده است. با توجه به اینكه ابن رجب به یاد داشته كه در 3 تا 5 سالگی در محضر جدش قرائت حدیث می‌شد (لائوست، 16، به نقل از طبقات علیمی) و با توجه به وفات جدش در 742 ق می‌توان گفت كه تاریخ 736 ق صحیح است. ابن‌رجب در 744 ق/ 1343 م به همراه پدرش به دمشق رفت (ابن عماد، 6/ 339) و در آنجا و نیز در حجاز و قدس به فراگرفتن حدیث پرداخت (ابن حجر، انباء الغمر، 1/ 37). وی در دمشق از محمد بن اسماعیل بن ابراهیم خبّاز و ابراهیم بن داوود عطار و دیگران، در مصر از ابوالفتح میدومی و ابی الحرم القلانسی و دیگران (همو، الدرر، 3/ 108- 109؛ همو، انباء الغمر، 3/ 175) و در مكه از فخرالدین عثمان بن یوسف استماع حدیث كرد (نعیمی، 2/ 76) و از دو شیخ معروف به ابن نقیب و نووی به كسب اجازه در نقل حدیث نایل آمد (ابن عماد، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر در مورد این دو شیخ نک‍ : ابوغدة 151-153)، سپس حدود یك سال به ملازمت مجالس ابن قیم جوزیه پرداخت تا اینكه ابن قیم درگذشت (ابن رجب، 2/ 448). گروه بسیاری از جمله زین‌الدین سلیمان بن داوود بن عبدالله موصلی دمشقی (كتانی، 2/ 62) از او بهره برده و غالب حنبلیان دمشق از مكتب و درس او استفاده كرده‌اند (ابن حجر، انباء الغمر 3/ 176). ابن رجب در فنون حدیث از جهت علم به اسناد و فهم علل و اطلاع بر معانی به پایه‌ای رسید كه او را آگاه‌ترین فرد زمان خود به فهم علل احادیث شمرده‌اند (همانجا). همچنین از تألیف كتاب القواعد كه از عجایب روزگار شمرده شده (حاجی خلیفه، 1/ 1359) می‌توان به مهارت او در جمع بین حدیث و فقه پی برد. او مردی عابد و زاهد و گوشه‌نشین بود و با كسی مراوده نداشت و با صاحبان قدرت رفت و آمد نمی‌كرد. در مدرسۀ سكریه در محلۀ كاسه فروشان (القصّاعین) اقامت داشت (ابن عماد، همانجا) و گویا ناظر همین مدرسه بود (ظاهریه، 134، به نقل از ابن شجره). وی در تربت عزیة (تربت عزیة همان مقبرۀ عزالدین ابویعلی در صالحیۀ دمشق است) نیز تدریس می‌كرد (نعیمی، 2/ 76، 260). ابن رجب مدتی مطابق مكتب ابن تیمیه فتوی می‌داد و همین امر سبب شد كه بر او خرده بگیرند و به مقابله و مخالفت با او برخیزند. از این رو فتوی دادن را ترك گفت (ابن حجر، انباء الغمر، همانجا). در آشوبی، شرح او بر جامع ترمذی سوخته شد (حاجی خلیفه، 1/ 559) و سرانجام در باغ استیجاری خود در حمیریه درگذشت و در گورستان باب الصغیر در كنار قبر ابوالفرج شیرازی (د 486 ق) به خاك سپرده شد (نعیمی، 2/ 77؛ ابن عماد، 6/ 340). 

آثـار

الف ـ چاپی

1. اختیار الاولی فی شرح حدیث اختصام الملأ الاعلی، بیروت، 1987 م؛ 2. الاستخراج لاحكام الخراج، مصر، 1352 ق، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ 3. اهوال یوم القیامة، قاهره، 1378 ق؛ 4. بُغیة الانسان فی وظائف رمضان، دمشق، 1963 م؛ 5. التخویف من النّار و التعریف بحال دارالبوار كه صفة النار و التحذیر من دارالبوار هم نامیده شده است، مكه، 1357 ق؛ 6. جامع العلوم و الحكم فی شرح خمسین حدیثاً من جوامع الكلم، هند، 1897 م، قاهره، 1322 ق؛ 7. الخشوع فی الصلاة، مصر، 1341 ق؛ 8. الذیل علی طبقات الحنابلة، كه علاوه بر سیر تاریخی مذهب حنبلی در طول تقریباً 3 سده و فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و ادبی حنبلیان، احادیث و مسائل فقهی فراوانی را نیز در بر دارد. مجلد اول آن در دمشق (1951 م) و تمامی آن در 2 مجلد در قاهره (1952-1953 م) به چاپ رسیده است؛ 9. شرح علل ترمذی، بغداد، 1396 ق/ 1976 م، دمشق، 1978 م در 2 مجلد، بیروت، 1405 ق/ 1985 م، كه شرحی بر العلل الصغیر ترمذی ملحق به سنن اوست؛ 10. الفرق بین النصیحة و التعبیر، قاهره، 1399 ق، بیروت، 1405 ق؛ 11. فضل علم السلف علی الخلف، قاهره، 1343، 1347 ق. شاید این همان كتاب العلم النافع باشد؛ 12. القواعد، در فقه شامل عبادات و معاملات، قاهره، 1352 ق/ 1933 م و 1392 ق/ 1972 م؛ 13. لطائف المعارف فیما لمواسم العام فی الوظائف، به روش موعظه و مشتمل بر فواید و قواعد فقهی، قاهره، 1343 ق/ 1924 م؛ 14. مختصر شعب الایمان بیهقی، مصر، 1355 ق؛ 15. نور الاقتباس فی مشكاة وصیة النبی (ص) لابن عباس، مصر، 1365. 

ب ـ خطی

1. اختیار الابرار، برلین ( آلوارت، شم‍ ‍9690)؛ 2. استنشاق نسیم الانس من نفحات ریاض القدس در تصوف، اوقاف بغداد (اطلس، 262، 285)؛ 3. اهوال القبور و احوال اهلها الی النشور، كه احتمال دارد همان كتاب اهوال یوم القیامة باشد. كتابخانۀ مرعشی (مرعشی، 9/ 126)؛ دارالكتب (سید، 1/ 87)؛ توپكاپی (TS، شم‍ 5250)؛ برلین ( آلوارت، شم‍ 2661)؛ چستربیتی ( آربری، شم‍‍ 4115)؛ مسكو (خالدوف، شم‍ ‍1782)؛ 4. كتاب التوحید، گوتا (پرچ، شم‍ ‍701)؛ 5. الذُلّ و الانكسار للعزیز الجبّار، چستربیتی ( آربری، شم‍‍ 3292(4)5004)؛ 6. رسالة فی الحدیث، اوقاف بغداد (طلس، 299)؛ 7. رسالة فی سورة الاخلاص، كتابخانۀ حسن انكرلی (جبوری، 198)؛ 8. شرح بعض احادیث مسند احمد، اوقاف بغداد (طلس، 267)؛ 9. شرح بخشی از صحیح بخاری، به نام فتح الباری كه تا «كتاب الجنائز» رسیده (حاجی خلیفه، 1/ 550)، ولی نسخۀ موجود از كتاب «مواقیت الصلاة» تا «كتاب الكسوف» است (تیموریه، 2/ 150)؛ 10. فضائل الشام، اسكندریه (GAL, II/ 30)؛ 11. نزهة الاسماع فی مسألة السماع در تحریم غنا و استعمال آلات لهو، دارالكتب مصر (سید، 3/ 48)، چستربیتی ( آربری، شم‍ 4242). 

مآخذ

ابن حجر، احمد بن علی، انباء الغمر، به كوشش محمد عبدالمجید، حیدرآباد دكن، 1389 ق/ 1969 م؛ همو، الدرر الكامنة، به كوشش عبدالوهاب البخاری، حیدرآباد دكن، 1394 ق/ 1974 م؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به كوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، 1370 ق/ 1951 م؛ ابوغدة، عبدالفتاح، «حول ذیل طبقات الحنابلة»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، س 29؛ شم‍ ‍1، 1373 ق/ 1954 م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ تیموریه، فهرست؛ جبوری، عبدالله، فهرس مخطوطات حسن الانكرلی، نجف، 1387 ق/ 1967 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ سید، خطی؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق/ 1953 م؛ ظاهریه، خطی (تاریخ)؛ كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، 1374 ق؛ لائوست، هانری و سامی الدهان، مقدمه بر الذیل ... (نک‍ : ابن رجب در همین مآخذ)؛ مرعشی، خطی؛ نعیمی، عبدالقاهر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر الحسینی، دمشق، 1367 ق/ 1948 م؛ نیز: 

Ahlwardt; Arberry; GAL; khalidov, A. B., Arabskie Rukopisi Instituta Vostokovedeniya, Moskow, 1986; Pertsch, W., Die Arabischen Handschriften der herzöglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha, 1878-1892; TS. 
عبدالامیر سلیم