ابن زباده

اِبْنِ زَباده، قوام‌الدین ابوطالب یحیی بن سعید شیبانی (522-594 ق/ 1128- 1198 م)، دولتمرد، ادیب و شاعر. برخی منابع عنوان مشهور او را ابن زیاده نوشته‌اند كه تحریف ابن زباده است. وی كه اصلش از واسط است در بغداد متولد شد (منذری، 1/ 315)، علوم ادب را نزد جوالیقی فرا گرفت (یاقوت، 20/ 17) و از ابوالحسن علی بن هبةالله بن عبدالسلام، ابوالفرج عبدالخالق بن احمد بن یوسف و ابوالقاسم علی بن عبدالسید بن صباغ حدیث شنید و خود نیز مدتی در بغداد و واسط حدیث گفت. ابن دبیثی شاگرد وی بوده و ابن خلیل نیز از وی روایت كرده است. عمدۀ شهرت ابن زباده در كتابت و انشاء است، چنانكه او را سرآمد كاتبان و منشیان روزگار خویش دانسته‌اند (منذری، همانجا؛ ذهبی، المختصر، 389-390). وی كاتبی دانشمند بود كه در فقه، اصول، كلام و حساب دست داشت و همۀ این دانسته‌ها را با هنر خویش درآمیخته بود (منذری، همانجا؛ ذهبی، العبر، 3/ 110؛ ابن‌خلكان، 6/ 244). او پیش از شغل كتابت، مشاغل دیوانی دیگری داشت، ابتدا منصب نظارت در دیوان بصره، واسط و حِلّه به او واگذار شد و پس از بركناری از دو دیوان اخیر تا محرم 575 ق عهده‌دار نظارت بر دیوان بصره بود، سپس ناظر دیوان مظالم و حاجب باب نوبی گردید (ابن خلكان، 6/ 245). در ربیع‌الاول 577 ق از آن مقام معزول و بار دیگر در جمادی‌الاول 582 ق به نظارت دیوان منصوب شد. در 19 ربیع‌الاول 583 ق هنگامی كه مجدالدین ابوالفضل هبةالله معروف به ابن الصاحب، استادار (ه‍ م) خلیفه كشته شد، ابن زباده جانشین وی گردید و مدت دو سال در این مقام باقی ماند، سپس به واسط رفت و همانجا اقامت گزید. وی در رمضان 592 ق به دیوان انشاء فراخوانده شد و به عنوان منشی مخصوص (= كاتب السر، نك‍ : ذهبی، سیر، 21/ 337) مشغول به كار شد. سپس عهده‌دار نظارت در «دیوان مقاطعات» گردید و تا پایان عمر در این منصب باقی ماند (یاقوت، همانجا). 
ابن خلكان (6/ 247- 249) داستان مفصلی نقل می‌كند كه براساس آن، ابن زباده مورد توجه مركز خلافت قرار گرفت و وزارت یافت، اما وی این داستان را درست نمی‌داند. ابن زباده اشعاری نیز سروده است. غالب آنچه از آن اشعار در دست است، دارای مضامینی پندآمیز است (نك‍‌ : یاقوت، 20/ 17- 18). همچنین مجموعۀ رسائلی داشته كه اكنون در دست نیست، اما ابن خلكان كه آن را دیده، می‌گوید در رسائلش بیش از رعایت سجع و قافیه به معانی و مفاهیم عنایت داشته است. وی با این حال ترصیعهای او را ستوده است (6/ 244، 246). ابن‌زباده در مشاغل دیوانی خود نیز درستكار و خیراندیش بوده و ابن اثیر (12/ 138) وی را به حال مردم سودمند دانسته است. ابن زباده در بغداد درگذشت و بنابه گزارش منذری (همانجا) در كاظمین در جوار مرقد امام موسی بن جعفر(ع) دفن گردید. 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلكان، وفیات؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ الحافظ ابن دبیثی، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشارعواد معروف، بیروت، 1405 ق/ 1984 م؛ یاقوت، ادبا. 

سعید علیزاده