ابن رفاعی

اِبْنِ‌رِفاعی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد (محرم 500- 578 ق/ سپتامبر 1106-1182 م)، از مشاهیر صوفیه و مؤسس طریقۀ رفاعیه (بطائحیه یا احمدیه). پدر وی از مغرب به عراق آمد و در قریۀ ام عبیده از قراء بطائح ــ میان بصره و واسط ــ ساكن شد و در آنجا با خواهر شیخ منصور زاهد ازدواج كرد و احمد ثمرۀ این پیوند بود و ازاین‌رو ابن رفاعی را مغربی الاصل خوانده‌اند؛ در حالی كه برخی اصل او را از عرب دانسته‌اند (ابن عماد، 4/ 260؛ ابن خلكان، 1/ 171). او هنوز به دنیا نیامده بود كه پدرش درگذشت و دایی او شیخ منصور تربیت او را بر عهده گرفت (سبكی، 6/ 24؛ اسنوی، 590). 
به نقل بیشتر مآخذ وی را از این رو ابن رفاعی نامیده‌اند كه یكی از اجدادش علی بن رفاعة نام داشت، ولی برخی دیگر نسب او را از قبیله‌ای عرب به نام بنی رفاعة دانسته‌اند (شعرانی، 1/ 140). نسبت او در برخی از تواریخ و طبقات «رفاعی» نیز آمده است (ابن جوزی، 8(1)/ 370؛ ذهبی، سیر، 21/ 77، 78؛ صفدی، 7/ 219؛ غسانی، 2/ 187؛ ابن عماد، 4/ 259). او از سادات حسینی بود و نسبتش با دوازده واسطه به امام موسی بن جعفر(ع) می‌رسید (ابن ملقن، 93) اكثر مآخذ او را فقیهی شافعی مذهب معرفی كرده‌اند (ابن خلكان، ابن عماد، همانجاها)، و برخی گفته‌اند كه مدت كوتاهی بر مذهب شافعی تفقّه نموده است (ذهبی، العبر، 3/ 75). نسبت او در طریقت به شبلی و جنید بغدادی می‌رسد، و گفته‌اند كه داییش شیخ منصور زاهد، شیخ او در طریقت بوده است (ابن ملقن، 94؛ جامی 533). مؤلف خزینة الاصفیاء او را یكی از مریدان خاص شیخ عبدالقادر گیلانی می‌داند كه در اواخر عمر شیخ به او رسیده و از هدایت او بهره گرفته است (غلام سرور، 1/ 101؛ نک‍ : ابن ملقن، 101). گویند كه او شیخی صاحب كرامت بوده و مریدان بسیار داشته است (ابن اثیر، 11/ 492؛ شبلنجی، 252-256). به برخی از پیروان او نیز احوال و امور عجیبی نسبت داده‌اند كه از آن جمله خوردن مارهای زنده، سوار شدن بر درندگان، فروافكندن خود از فراز درختان خرما و داخل شدن در تنورهای افروخته را می‌توان یاد كرد (ابن جوزی، همانجاها؛ ابن خلكان، 1/ 172). بعضی از مؤلفین این گونه اعمال را شیطانی و خاص پیروان ناصالح ابن رفاعی دانسته‌اند (ذهبی، العبر، همانجا؛ جامی، 532؛ ابن عماد، 4/ 260) و ذهبی (همانجا) زمان رواج آن را بعد از تسلط مغول بر عراق دانسته است. ابن رفاعی در ام عبیده وفات یافت و چون به هنگام مرگ دارای فرزندی نبود، فرزندان برادرش سالیان درازی مقام شیخوخت و ولایت را به نحو موروثی برای خود حفظ كردند (ابن خلكان، همانجا؛ سبكی، 6/ 27). دربارۀ خصوصیات اخلاقی او گفته‌اند كه مردی متواضع، سلیم النفس و مجرد از دنیا بود و هیچ چیز ذخیره نكرد، بسیار كم سخن می‌گفت و خود را مأمور به سكوت می‌دانست. در تابستان و زمستان بیش از یك لباس نمی‌پوشید و دو یا سه روز یك بار غذا می‌خورد (ابن‌جوزی، همانجا؛ شعرانی، 1/ 145؛ سبكی، 6/ 26). یكی از ویژگیهای اخلاقی او این بود كه از آزردن حیوانات، حتی پشه و ملخ نیز احتراز می‌كرد (سبكی، 6/ 24-25). دربارۀ آثار و تألیفات او در مآخذ متقدم چیزی دیده نمی‌شود، جز آنكه سخنانی از او نقل كرده و ابیاتی را به او نسبت داده‌اند و سبكی می‌گوید وی كتابی در فقه شافعی با عنوان التنبیه داشته است (6/ 24). 
در مآخذ متأخر از كتابهای زیر به عنوان آثار ابن رفاعی نام برده شده است: 1. البرهان و معانی بسم الله الرحمان الرحیم (كحاله، 2/ 25)؛ 2. حزب الرفاعی، كه مشتمل بر آیات و ادعیه و اذكار است (ظاهریه، 1/ 427)؛ 3. الحزب الصغیر (همانجا)؛ 4. تفسیر سورة القدر؛ 5. الطریق الی الله وحالة اهل الحقیقة مع الله؛ 6. شرح التنبیه فی فروع الفقه الشافعی؛ 7. النظام الخاص لأهل الاختصاص (كحاله، همانجا)؛ 8. حكم الرفاعی؛ 9. السرالمصون؛ 10. رحیق الكوثر من كلام الغوث (مدرس، 2/ 323)؛ 11. دو مجلس، كه آنها را در سالهای 577، 578 ق القا كرده است ( دائرة المعارف الاسلامیة)؛ 12. دیوان قصائد (همان). 
از آثار او چند كتاب به چاپ رسیده است: رحیق الكوثر من كلام الغوث الرفاعی الاكبر، بیروت، 1887 م؛ حكم الرفاعی، مطبعة شرف، 1301 ق؛ السرالمصون، قاهره، 1309 ق؛ النظام الخاص لاهل الاختصاص، مطبعة علمیه، 1313 ق (سركیس، 647- 648). 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، حیدرآباد دكن، 1951 م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350 ق؛ ابن ملقن، عمر بن علی، طبقات الاولیاء، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، بغداد، 1390 ق؛ جامی، عبدالرحمن بن احمد، نفحات الانس، به كوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1337 ش؛ دائرة المعارف الاسلامیة؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان؛ همو، العبر، به كوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناجی، قاهره، 1388 ق؛ سركیس، چاپی؛ شبلنجی، مؤمن بن حسن، نورالابصار، بولاق، 1290 ق؛ شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الكبری، قاهره، 1315 ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ویسبادن، 1389 ق/ 1969 م؛ ظاهریه، خطی (تصوف)؛ غسانی، ملك اشرف، العسجد المسبوك، بغداد ـ بیروت، 1395 ق/ 1975 م؛ غلام سرور، خزینة الاصفیاء، لكهنو، 1290 ق؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش؛ نیز: 

EI2. 
حسین لاشی‌ء