ابن رومان

اِبْنِ‌رومان، ابوروح یزید بن رومان اسدی قرشی (د 130 ق/ 748 م)، از قاریان مدینه و راویان سیرۀ پیامبر(ص). وی از موالی آل زبیر بود (ابن هشام، قسم 2، 214؛ ابن سعد، 310-311؛ طبری، «المنتخب»، 648). اگرچه غالب متقدمین چون ابن سعد (همانجا)، خلیفه ( الطبقات، 2/ 650)، ابن حبان ( الثقات، 5/ 545)، طبری (همانجا)، ترمذی، دانی و دیگران (مزی، 20/ 306؛ ذهبی، 1/ 63) وفات او را در 130 ق گفته‌اند، ولی متأخرین 120 ق را ترجیح داده‌اند (نک‍ : ذهبی، همانجا؛ ابن‌جزری، 2/ 381) و در برخی منابع 129 ق نیز ذكر شده است (همانجاها). 
ابن رومان از فقهای مدینه نیز به شمار می‌رفته است، ولی چیزی از فقه او دانسته نیست و دانش او در قرائت بر فقهش غالب بوده است (نک‍ : ابن‌مجاهد، 61). او قرائت را به طریق عرض از عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعة فرا گرفت (همانجا). اینكه او چنانكه در برخی منابع آمده از ابن عباس، ابوهریره، ابواُمامه و دیگر صحابه قرائت آموخته باشد، توسط متأخرین مورد تردید قرار گرفته است (نک‍ : ابن مجاهد، همانجا؛‌ ‌اندرابی، 61؛ ذهبی، 1/ 62؛ ابن جزری، همانجا). با آنكه ابن رومان از قاریان مدینه بود (ابن حبان، مشاهیر، 135)، ولی نه تنها قرائت او همچون مدنیان معاصرش، ابوجعفر از قاریان دهگانه و ابن مُحَیصن از قاریان چهارده‌گانه، رواج نیافت، بلكه حتی از نظر كثرت نقل در میان قرائات شاذ در ردیف برخی دیگر از قاریان معاصر مدینه چون شیبة بن نصاح نیز قرار نگرفت، چنانكه به عنوان نمونه، ابن خالویه (ص 147) تنها در یك موضع از كل قرآن به نقل قرائت او پرداخته است. 
اگر بخواهیم با اطلاعات‌اندك موجود دربارۀ خصوصیات قرائت ابن رومان سخن بگوییم، باید گفت نظر به اینكه او قرائت را عمدتاً از یك استاد فرا گرفته و از طرف دیگر اینكه در قرائت آن دورۀ مدینه استحسانات نحوی جایگاهی نداشته، می‌توان قرائت او را با احتساب برخی خطاهای انتقال، همان قرائت استادش ابن عیاش دانست. احتمالاً عامل متروك شدن روایت ابن رومان را باید ضعف در روایت از او دانست، بدین معنی كه راویانی نداشته كه در هر طبقه قرائت او را بدون خلط با قرائت دیگران و بدون اجتهاد روایت كنند. به هر حال قدر مسلم این است كه دو تن از قاریان هفتگانه، نافع مدنی و ابوعمر بصری از ابن رومان قرائت آموخته‌اند (ابن مجاهد، 61؛ ابن مهران، 19؛ دانی، 8) و این نه تنها مقبولیت قرائت ابن رومان در آن عصر را نشان می‌دهد، بلكه ابن رومان را به‌عنوان یكی از حلقه‌های مهم اتصال در قرائت مطرح می‌كند. 
یكی از ابعاد بارز شخصیت ابن رومان نقش او را در روایت سیرۀ پیامبر (ص) است (نک‍ : طبری، تاریخ، 11/ 648). جمعی از بزرگ‌ترین مورخان و مؤلفان سیرۀ پیامبر (ص) چون ابن اسحاق، واقدی، مداینی، بلاذری و طبری از روایات ابن رومان به وفور استفاده كرده‌اند (به‌عنوان نمونه نک‍ : واقدی، 1/ 56، جم‍‌ ؛ ابن‌هشام، 2/ 190، جم‍ ، به نقل از ابن اسحاق؛ بلاذری، 1/ 156، جم‍ ؛ طبری، تاریخ، 2/ 410، جم‍ ؛ ابن حجر، 1/ 53، جم‍ ، به نقل از مداینی؛ نیز ابن خیاط، تاریخ، 1/ 51؛ مقدسی، 4/ 107). 
بخش قابل توجهی از روایات ابن‌رومان در سیره یا با عبارت «عن عروة» از عروة بن زبیر نقل شده (به‌عنوان نمونه نک‍ : واقدی، همانجا) و یا اصولاً ابن رومان مطلب را بدون ذكر سند آن نقل كرده است كه از روشهای شناخته شدۀ اهل سیره است. در مورد روایت او از عروه باید عنایت داشت كه عبارت او ابداً تصریح ندارد كه این روایت مستقیم بوده باشد، ولی ظاهراً بخاری و مسلم آن را مستقیم می‌دانسته‌اند (نک‍ : ابن‌قیسرانی، 2/ 573). تصریح ابن رومان در برخی اسناد (مانند واقدی، 2/ 569) با عبارت «حدثنی انس بن مالك» را می‌توان دلیل بر استماع مستقیم او از انس بن مالك صحابی دانست. از دیگر مشایخی كه برای او ذكر كرده‌اند، می‌توان از عبدالله بن عروة بن زبیر، عبیدالله و سالم پسران عبدالله بن عمر نام برد (ابن حبان، الثقات، 7/ 615؛ مزی، 20/ 306). در میان راویان او می‌توان از محمد بن اسحاق (ابن هشام، 2/ 214)، محمد بن صالح (واقدی، 1/ 58) مالك ابن انس (مالك، 1/ 81)، صالح بن خوّات (واقدی، 1/ 284) و مصعب ابن‌ثابت زبیری (همو، 1/ 381) نام برد (برای اطلاع از دیگر راویان نک‍ : واقدی، جم‍‌ ؛ ابن ابی حاتم، 4(2)/ 360؛ ابن قیسرانی، مزی، همانجاها). محمد بن مسلم بن شهاب زهری هم راوی و هم شیخ ابن رومان بوده است (مزی، همانجا). روایات ابن رومان در كتب حدیث نیز مطرح بود و حتی احادیث متعددی از او در صحیحین بخـاری و مسلـم وارد شـده است (نک‍ : ابن منجویه، 2/ 357؛ ابن قیسرانی، همانجا؛ ونسینك، 8/ 294؛ برای دیگر كتب حدیث به عنوان نمونه نک‍ : فهارس المصنف، 659؛ مالك، 1/ 8، جم‍ ؛ حاكم، 3/ 266؛ بیهقی، 9/ 95؛ مفید، 116-120). ابن سعد (ص 311) ابن رومان را عالمی كثیر الحدیث شمرده است. جمعی از علمای رجال ازجمله ابن‌معین (ابن‌شاهین، 352)، ابن سعد (مزی، همانجا؛ ذهبی، 1/ 62؛ قس: ابن‌سعد، 311)، نسایی (مزی، همانجا)، طبری (11/ 648) و ابن‌حبان ( الثقات، 5/ 545، 7/ 615) او را توثیق كرده، و بخاری و مسلم حدیث او را صحیح دانسته‌اند (نک‍ : دارقطنی، 2/ 286؛ ابن قیسرانی، همانجا). 

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1373 ق/ 1953 م؛ ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛ ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1399-1401 ق/ 1979-1981 م؛ همو، مشاهیر علماء الامصار، به كوشش م. فلایشهامر، قاهره، 1379 ق/ 1959 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، قاهره، 1328 ق؛ ابن خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذّ القرآن، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1934 م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، القسم المتمم، به كوشش زیاد محمد منصور، مدینه، 1403 ق/ 1983 م؛ ابن شاهین، عمر بن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به كوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ ابن قیسرانی، محمد بن طاهر، الجمع بین رجال الصحیحین، حیدرآباد دكن، 1323 ق؛ ابن مجاهد ابوبكر، السبعة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛ ابن منجویه، احمد بن علی، رجال صحیح مسلم، به كوشش عبدالله اللیثی، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به كوشش سبیع حمزه الحاكمی، دمشق، 1407 ق/ 1986 م؛ ابن‌هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی السقا و دیگران، 1375 ق/ 1955 م؛‌اندرابی، احمد بن ابی عمر، قراءات القراء المعروفین، به كوشش احمد نصیف الجنابی، بیروت، 1407 ق/ 1956 م؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج 1، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الكبری، حیدرآباد دكن، 1334 ق؛ حاكم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرك، حیدرآباد دكن، 1334 ق؛ خلیفة بن خیاط، التاریخ، به كوشش سهیل زكّار، دمشق، 1966 م؛ همو، الطبقات، به كوشش سهیل زكّار، دمشق، 1966 م؛ دارقطنی، علی بن عمر، ذكر اسماء التابعین، به كوشش بوران الصناوی و كمال یوسف الحوت، بیروت، 1406 ق/ 1985 م؛ دانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به كوشش اوتو پرتزل، استانبول، 1930 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛ طبری، تاریخ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1960- 1968 م؛ همو، «المنتخب من ذیل المذیل»، ج 11 تاریخ (نک‍ : طبری در همین مآخذ)؛ فهارس مصنّف عبدالرزاق بن همّام صنعانی، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ مالك بن انس، الموطأ، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، 1406 ق/ 1985 م؛ مزّی، یوسف، تهذیب الكمال، نسخۀ خطی احمد ثالث (شم‍ 20/ 2848)؛ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به كوشش علی‌اكبر غفاری، قم، جامة المدرسین؛ مقدسی، مطهر بن طاهر، البده و التاریخ، به كوشش كلمان هوار، پاریس، 1907 م؛ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به كوشش مارسدن جونس، لندن، 1966 م؛ ونسینك، آرنت‌یان، المعجم الفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، استانبول، 1988 م. 

بخش علوم قرآنی و حدیث