بازار

بازار مکه نیز نقش و اهمیت اقتصادی و سیاسی گذشتۀ خود را پس از پیروزی اسلام همچنان حفظ کرد بازار مکه در زمان حالا نیز هر ساله به هنگام گردهمایی میلیون‌ها مسلمان جهان برای زیارت خانۀ خدا و اجرای مناسک حج پویا و فعال می‌شود. آل احمد بازار مکه را بازاری پرجنبش و کوتاه مدت و تکرار سوق عکاظ و «زیارت دنبالۀ کسب، یا به عکس» می‌داند (ص 163).

بازارهای ایرانیان باستان

از سده‌ها پیش از اسلام تشکیل بازارهای سالانه در سرزمین ایران معمول بوده است. نویسندگان اسلامی به برخی از این بازارها اشاره کرده، و شرح و وصفی کوتاه دربارۀ آنها نوشته‌اند که عمده‌ترین آنها این بازارها هستند:

بازارهای بخارا

بازار ماخ‌روز

ماخ به زرِ ناسره و مردم پست و دون‌همت است (ﻧﻜ : لغت‌ فرس، 78؛ برهان...)، ما خیره نیز صورتی از ماخ‌روز است و معرب آن ماخیرج را به معنای روز تخلیط وو تزویر و تقلب گرفته‌اند (ﻧﻜ : همایی، 266؛ نام پادشاهی از بخارا، ﻧﻜ : نرشخی، 29؛ نیزﻧﻜ : مدرس رضوی، 199-200). بازار ماخ‌روز ظاهراً سالی دو بار، هر بار یک روز بر پا می‌شده است و در آن انواع بت را که درودگران می‌تراشیدند و نقاشان بر آنها نقش می‌انداختند، می‌فروختند؛ مردم هر سال بتی از این بازار می‌خریدند و بت کهنه و شکستۀ خود را دور می‌افکندند (نرشخی، همانجا). بیرونی در التفهیم روزهای برپایی بازار ماخ‌روز را روز 13 ماه سوم و روز 13 ماه چهارم سغدیان دانسته است و می‌نویسد که در آن بازار کالاهای دزدی می‌فروختند و همه‌گونه تخلیط می‌کردند (ص 266).
پس از دگرگونی دین مردم بخار و تبدیل دین بت‌پرستی به دین مزدیسنا، بتکدۀ بازار ماخ به آتشکده تبدیل شد و مردم که در روز بازار جمع می‌شدند، برای نیایش به آنجا می‌رفتند. این آتشکده تا آمدن اسلام در بخارا پا برجا بود (نرشخی، 30).

بازار طوایس

این بازار از بازارهای سالانۀ دیگر بخارا در روستای طوایس بود. طوایس یا طواویس جمع طاووس است و آن را طاووسهایی که مردم روستا در خانه‌های خود نگه می‌داشتند (همو، 17)، دانسته‌اند: این بازار را هرساله، به گفتۀ نرشخی (همانجا) 10 روز در فصل تیرماه (فصل پاییز را به نام نخستین ماه آن تیرماه نیز می‌نامیدند) و به گفتۀ بیرونی 7 روز از روز 15 ماه «مژیخندا»یِ سغدی (ماه ششم) بر پا می‌کردند. بازرگانان و مردم بسیاری از نقاط دور و نزدیک، به‌ویژه فرغانه و چاچ، برای مبادلۀ کالا و داد و ستد به این بازار می‌آمدند (الآثار، 234، التفهیم، همانجا). در برخی منابع دیگر، از جمله حدودالعالم، بازار طوایس را یک روز در سال نوشته، و گفته‌اند که مردم ماوراءالنهر به این بازار برای خرید پنبه و جامه‌های پنبه‌ای می‌آمدند (ص 107). اصطخری همین مطلب را بدون اشاره به مدت بازار نقل می‌کند (ص 313).

بازار چرغ

این بازار هرسال در چرغ ــ یکی از آبادیهای بزرگ بخارا ــ به مدت 10 روز، از یازدهم ماه دهم سغدی برپا می‌گردید (بیرونی، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : همایی، 267-268: توضیح دربارۀ 7 یا 10 روز بودن این بازار).
در روستای بزرگ و کهن وَرَخْشا، یا وَرَخْشه نیز هر 15 روز یک بازار یکروزه و در پایان سال کشاوری یک بازار 20 روزه برپا می‌گردید (نرشخی، 25).

بازار فناخسروگرد در فارس

در فارس هر سال در روز سروش (17 فروردین ماه) و هرمز روز (اول آبان ماه) بازاری به مدت 7 روز قصبۀ کَرد فنا خسرو و یا فنا خسروگرد برپا می‌شد (بیرونی، الآثار ، 230).

بازارهای اصفهان

در منابع قدیم به دو بازار سالانه در اصفهان اشاره شده است: نخست، بازاری که 7 روز در ایام نوروز و به مناسبت عید کُژین یا کَژین (بیرونی، همان، 228، ابن‌حوقل، 310) در حصار کرینه در مشرق زرن‌رود (زاینده‌رود) ودر پای کاخ دو تن از بزرگان شهر (همانجا) ترتیب می‌یافت. دو دیگر، بازار جرین یا جورین که یک یا دو ماه به هنگام نوروز در آغاز فصل بهار در کنار درواژ جور (گور، دروازۀ شهر فیروزآباد که پیش‌تر گور یا جور نامیده می‌شد) برپا می‌گردید (مافروخی، 93-94).

بازار قم

بیرونی از بازاری یک روز در بیست و دومین روز بهمن ماه در قم نام می‌برد که آن را «بادروز» می‌نامیدند و همزمان با عید بادروز برپا می‌داشتند (همانجا). در ایران باستان روز 22 هرماه به نام ایزدباد (ایزدپاسدار نکاح و ازدواج) خوانده می‌شد و روز 22 بهمن ماه را ــ که «بادروز»، «بادبره» و یا «بیات» نام داشت- جشن می‌گرفتند. در این عید دوشیزگان برای خوشبختی و یافتن شوهران برومند برای ایزدباز نذرو نیاز می‌کردند و او را نیایش می‌نمودند (ﻧﻜ : برهان، ذیل بادبره؛ برای شهرت آن، ﻧﻜ : قمی، 255-256).

بازارهای سالانۀ کنونی در ایران

سنت برپایی بازارهای موسمی سالانه همچنان میان مردم ایران تا کنون ادامه یافته است و مردم برخی از نقاط ایران به پیروی از رسم و آیین نیاکان این بازارها را هرساله در زمان و فصل معین و معمولاً همراه با موسم زیارت برپا می‌دارند. معروف‌ترین این بازارها که آنها را می‌توان اصطلاحاً بازارهای زیارتی هم نامید، اینها هستند:

بازار مشهد اردهال

این بازار هرساله همزمان با هفتۀ زیارت امامزاده‌سلطان‌علی، در کنار بعقۀ او در مشهد اردهال برپا می‌گردد و 8 تا 10 روز ــ از یکی دو روز پیش از مراسم جمعۀ قالی‌شویان در نخستین یا دومین جمعۀ آغاز پاییز تا «هفتۀ‌ قالی‌شویی» ــ دایر است.
بازار مشهد اردهال پشینه‌ای چند صد ساله دارد و هر سال گروهی از سوداگران و فروشندگان از شهرهای دور و نزدیک، به‌ویژه قم و کاشان و نطنز در آن گرد می‌آیند. در این بازار صاحبان حِرَف مختلف کالاها و اجناس دست ساخت و مصنوع داخلی و خارجی و انواع خوراکیها و تنقلات و آجیلها را به مردم وزائران عرضه می‌کنند (بلوکباشی، قالی‌شویان...، 40، 42).

 بازار شاه شهیدان

این بازار در یکی از جمعه‌های اواخر فصل تابستان به هنگام گردآمدن روستاییان کوه‌نشین در گورستان و محوطۀ پیرامون بعقۀ شاه شهیدان (بقعۀ امام‌زادگان محمد و هادی، فرزندان امام زین‌العابدین (ع)، نزدیک دهکدۀ شاه شهیدان دیلمان، ﻧﻜ : ستوده، 2/ 24) برای مراسم عَلَم واچینی (برای آگاهی از مراسم علم‌بندی و علم واچینی در محلهای مختلف گیلان، ﻧﻜ : همو، 2/ 60، 113، 121؛ برای مراسم علم واچینیِ کوه‌نشینان شرق گیلان، ﻧﻜ : پاینده، 212-217؛ میرشکرایی، 463-465) برپا می‌گردد و درآن محصولات کشاورزی و دست‌بافتهای محلی ـ روستایی و مصنوعات و منسوجات شهری عرضه می‌شود.

حسن رضابازار

این بازار در یکی از روزهای دوشنبۀ آخرین هفتۀ تابستان در گورستان امام‌زاده حسن رضا (برادر امام رضا(ع)) در جنوب جویبار، از توابع شهرستان شاهی (قائم‌شهر کنونی) تشکیل می‌شود. فروشندگان از چند روز پیش در پیرامون زیارتگاه گرد می‌آیند و چادر می‌زنند، یا در غرفه‌های اجاره‌ای آن جای می‌گیرند (خسروی، 12-13، 16).

بازار امام‌زاده قاسم

این بازار در روز اول تیرماه در آغاز فصل تابستان در کنار کوه پنجه رستم در پیرامون بقعۀ امام‌زاده قاسم در دهکدۀ شاوارو (شاه واروق)، از آبادیهای فراهان در بخش حومۀ شهرستان تفرش، همزمان با مراسم زیارت امام‌زاده برپا می‌گردد و 2 تا 3 روز ادامه می‌یابد (یادداشتهای مؤلف).

ویژگیهای بازارهای سالانه

الف ـ ارتباط با دین و مذهب

بازارهای سالانه از آغاز پیدایی تا به امروز با دینها و مذاهب اولیه و ابتدایی، حتێ دینهای رسمی جهان کم‌وبیش پیوند نزدیک داشته‌اند. مردم در هرجاکه بودند، بازارهای سالانه را همزمان با آیینهای نیایشی و مناسک عبادی در پیرامون جایگاههای مقدسی مانند معابد، بتخانه‌ها، آتشکده‌ها، امام‌زاده‌ها، گورستانها و زیارتگاههای عمومی برپا می‌داشته‌اند. ازاین‌رو، این نوع بازارهای سالانه را می‌توان بازارهای موسمی ــ عبادی، یا موسمی ــ زیارتی هم نامید.
در گذشته‌های دور، همزمان با گردهماییهای سالانۀ خود برای نیایش خدایان و الٰهگان و تجلیل و بزرگداشت قهرمانان اسطوه‌ای و حماسی و تاریخی خود بازارهایی را نیز بر پا می‌کردند؛ مثلاً یونانیان باستان هر ساله در زمان برگزاری مراسم تکریم خدایان در شهر دِلفی و نیایش زئوس، خداوند آسمان و روشنایی؛ یا به هنگام گرامی‌داشت قهرمانان اساطیر و حماسی در بازیهای قهرمانی در دشت و دامنۀ المپیا در ناحیۀ اِلیس، بازارهایی موقت تشکیل می‌دادند. در این بازارها هرگونه کالا و شیئی از ظرفهای شیشه‌ای و بلورین گرفته تا پارچه و ادویه و عطر و سلاحهای جنگی را به نمایش و فروش می‌گذاشتند. رومیان باستان نیز هرساله همزمان با جشنهای بزرگداشت ژوپیتر، خدای آسمان و روشنایی و صاعقه و برق، و در جشنواره‌هایی که در ستایش خدایان و الٰهگان دیگر همچون الهه خرمن برپا می‌کردند، بازارهای بزرگ و باشکوهی تشکیل می‌دادند. کشاورزان فرآورده‌های دامی و زراعی و صنایع‌دستی خود را به این بازارها می‌آوردند و با یکدیگر مبادله می‌کردند («دائرةالمعارف...»، VII/ 9؛ «کتاب»، VI/ 9-10؛ نیز ﻧﻜ : بلوکباشی، «بازارها...»، 8).
در جشنهایی که هرساله هندوها برای پرستش خدایان در معابد و یا پیرامون آنها بر پا می‌کردند، جماعت زیادی از مردم دهها و قصبات و محلات مجاور با لباسهای نو و رنگارنگ شرکت می‌جستند و با انواع خوراکیها و شیرینیها و شربتهای خنک از یکدیگر پذیرایی می‌کردند و با آواز و موسیقی مذهبی و با رقص در اطراف معابد و دیر سرگرم می‌شدند. در همین حال، در کنار هر معبد گروهی دست‌فروش و کاسب و پیله‌ور که به دیر آمده بودند، بازاری ترتیب می‌دادند و امتعۀ خود را در آن برای فروش می‌گذاشتند (حکمت، 261-262).

قبطیان هرساله در روز 23 نیسان که به روز باد جنوب و باران تعلق داشت (احتمالاً روز نیایش الٰهگان باد و باران)، در دیر ایوب جمع می‌شدند و بازاری برپا می‌کردند. مردم شام آن را از روز پانزدهم به مدت 7 روز برپا می‌داشتند و 70 روز پس از آن، بازار بصرێ را ترتیب می‌دادند و اجناس و کالاهای مردم نواحی آن حدود را در آنها می‌فروختند (بیرونی، الآثار، 260-261؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ سوق دیرایوب، ﻧﻜ : افغانی، 362-363).

در ایران کهن نیز برخی بازارهای سالانه همزمان با تجمع مردم برای نیایش دربتکده‌ها و آتشگاهها و زیارتگاهها ترتیب می‌یافت. نرشخی دربارۀ بازار سالانۀ ماخ می‌نویسد: «آنجا که امروز [سدۀ 4ق] مسجد جامع ماخ است، صحرایی بوده است و لب رود و درختان بسیار، چنانکه در سایۀ درختان بازاری بودی، و آن پادشاه [که نامش ماخ بود] بدین بازار آمدی، بر تخت نشستی تا مردمان رغبت کردندی به خریدن بت؛ و هرکس خویشتن را بتی خریدی و به خانه بردی، باز این موضع آتشخانه شدی و در روز بازار چون مردم جمع شدندی، همه به آتشخانه اندر آمدندی و آتش پرستیدندی» (ص 29-30).
برپایی بازار سالانۀ پارسیان در روز 22 بهمن در روز عید باد در قم نیز احتمالاً همراه با نیایش جمعیِ از مردم برای ایزدباد بوده است.
در ایران دورۀ اسلامی برپایی بازارهای سالانه، همچون دوران گذشته با گردهمایی مردم برای زیارت و برگذاری مناسک مذهبی ـ عبادی در زیارتگاهها همراه و مرتبط بوده است. بازارهای مشهد اردهال، شاه شهیدان، حسن رضا بازار و امام‌زاده قاسم ــ که شرح آنها گذشت ــ به ترتیب همراه با مراسم قالی‌شویان، علم واچینی، گاومیش کُشان و آب پاشان بوده است.

 ب ـ ارتباط با جغرافیای فرهنگی و تقویم کشاورزی

برخی از بازارهای سالانه معمولاً با گردش سال کهنه به نو و برگذاری آیینهای مربوط به نوشدن سال و آغاز فصل کشت و زرع مرتبط بوده‌اند. در سرزمین ایران بزرگ، آغاز سال نو یا نوروز برحسب تقویم کشاورزی رایج در حوزه‌های گوناگون جغرافیایی با هم متفاوت بوده است. در برخی جاها فروردین یا فروردگان آغاز سال، در جاهایی دیگر مهر یا مهرگان و در جاهایی هم تیر یا تیرگان آغاز سال به شمار می‌‌رفته‌اند. در دوره و زمانی که نوروز در آغاز فصل تابستان و فروردین نخستین ماه آن بود، تیرماه به آغاز فصل پاییز می‌افتاد و این ماه مطابق با ماه مهر در سال‌شماری کنونی بود. در آن دوره تیرگان ــ روزِ 13 در نخستین ماه پاییز ــ جشن سال نو کشاورزان آغاز فصل باران و زمان شروع شخم زمین و تخم‌افشانی و کشت و زرع و آبیاری مزارع و باغستانها بوده است. بنابراین نوع سال‌شماری، مهرماه به اول فصل زمستان می‌افتاد که زمان برآمدن و باز زادن خورشید و شب یلدا، شب تولد مهر بوده است (بیرونی، همان، 223؛ بهار، مرداد، پنجاه و چهار، حاشیه؛ نیز یادداشتهای مؤلف). بنابراین، مطابق با سال‌شماری زراعی پاییز هنگام تخم‌افشانی و کاشت دانه و نهال در زهدان خاک، بهار زمان و رویش گیاهان و شکفتن شکوفه‌ها و به بار نشستن درختان، تابستان زمان پختن و رسیدن میوه‌ها و برآمدن کشته‌ها و برداشت آنهاست.
الیاده پدیدۀ چند نوروز و چند جشن سال تو را در یک سرزمین مربوط به کشت چند نوع غله و میوه و به برنشستن آنها در فصلهای مختلف سال می‌‌داند. به نظر او تقسیمات زمان را آیینهایی تعیین می‌کنند که در احیای ذخایر خوراکی تأثیر دارند. به این معنا که این آیینها پایش زندگی جامعه را تماماً تضمین می‌کنند (ص 51).
ایرانیان در هر پاره از خاک ایران که می‌زیستند، فاصلۀ میان برداشت محصول و آغاز کشت دوباره را در سال نو کشاورزی همراه با برپایی بازارهایی موقت جشن می‌گرفتند. در بخارا بازارهای ماخ‌روز و طوایس را در تیرماه (آغاز پاییز) و بازار ورخشا را در پایان سال کشاورزی برپا می‌کردند. پس از دورۀ 20 روزۀ آخرین بازار، نوروز کشاورزان در روز بیست‌ویکم آغاز می‌‌گشت و «کشاورزان بخارا از آن حساب را نگه» می‌داشتند و «برآن اعتبار» می‌کردند (نرشخی، 25).
برپایی بازارهای سروش در 17 فروردین و اورمزد در نخستین روز آبان همزمان با جشن آبرسانی به آبادی و زمینهای کشاورزی فناخسروگرد در شیراز، و برپایی بازارکژین و بازار جورین در آغاز بهار و جشن نوروز، پیوند بازارهای سالانه را با فرهنگ و تقویم کشاورزی در گذشته نشان می‌دهد.