دانشنامه فرهنگ مردم ایران

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

ابر | سلیم سلیمی موید اَبْـر، تودۀ متراکم ذرات بخار آب معلق در جو. دربارۀ چگونگی تشکیل ابر، انواع و نامهای آن، باورها و اعتقادات مختلفی در فرهنگ عامۀ ایران موجود است که گاه در اندیشه‌های اسطوره‌ای ریشه دارد.
ابراهیم ادهم | فتح الله مجتبایی , محمد جعفری (قنواتی) اِبْراهیمِ اَدْهَم، ابواسحاق ابراهیم بن ادهم بن منصور بن یزید بن جابر (یا عامر بن اسحاق) تمیمی عِجْلی، عارف و زاهد معروف سدۀ 2ق / 8 م.
ابریشم | فریبا افتخار , محسن ابراهیمی اَبْریشَم، الیاف به دست آمده از پیلۀ کرم ابریشم. کرم ابریشم پس از تغذیه از برگ درخت توت، به دور خود پیله‌ای می‌تند که تارهای آن از پروتئینی به نام فیبروئین تشکیل شده است
ابن بطوطه، سفرنامه | مریم صادقی اِبْنِ بَطّوطه، سَفَرْنامه، از مهم‌ترین ‌سفرنامه‌های نگاشته شده به زبان عربی حاوی شرح سفرهای ابن‌بطوطه در سدۀ 8 ق / 14م. اگرچه نام اصلی این اثر تحفة ‌النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار است،
ابن سینا | محمد جعفری (قنواتی) اِبْنِ‌سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (370- 428‌ق / 980-1037م)، دانشمند و فیلسوف بزرگ ایرانی که در میان خواص به حجت‌الحق، شرف‌الملک، امام‌الحکما، شیخ‌الرئیس...
ابن ملجم | نسیم عظیمی پور اِبْنِ‌مُلْجَم، عبدالرحمان مرادی (مق‍ 40ق / 660م)، قاتل امام علی(ع)، که به واسطۀ نفرت شیعیان ایران از او باورها و مناسکی پدید آمده است.
ابودردا، آش | علی بلوکباشی اَبودَرْدا، آش، از آشهای نذری، منسوب به ابودردا، حکیمی عابد از صحابۀ برجستۀ حضرت رسول اکرم(ص).
ابودلف، سفرنامه | محبوبه حاجی زاده اَبودُلَف، سَفَرْنامه، عنوان رساله‌ای از مِسعَر بن مُهَلْهِل، معروف به ا‌بودلف، جهانگرد سدۀ 4ق / 10م. در این سفرنامه به برخی از ویژگیهای مردم‌شناختی شهرهای ایران توجه شده است.
ابوالفضل (ع) | علی بلوکباشی ‌اَبوالْفَضْل (ع)، عباس بن علی بن ابی‌طالب (ع) و فرزند ام‌البنین، و برادر و همراه امام حسین (ع) در واقعۀ کربلا.
ابوالفضل(ع)، سفره | لیلا احمدی اَبوالْفَضْل (ع)، سُفْره، از نذریهای مشهور و زنانه در ایران. ابوالفضل یا عباس بن علی‌ (ع) از شخصیتهای بسیار معروف مذهبی است
ابومسلم نامه | صادق سجادی , محمد جعفری (قنواتی) اَبومُسْلِمْ نامه، عنوان اثری حماسی و افسانه‌ای دربارۀ زندگی و شخصیت ابومسلم خراسانی که تحریرهای متعددی از آن به زبانهای فارسی، ترکی شرقی و نیز ترکی غربی در دست است.
اتل متل | فاطمه شعبانی اصل اَتَلْ مَتَل، از بازیهای قدیمی و کودکانۀ ایرانی همراه ترانه‌ای آهنگین. برای اجرای این بازی ــ که شکلی نمایشی دارد ــ کودکان کنار هم می‌نشینند
اجاق | سلیم سلیمی موید اُجاق، جایگاهی سنگی یا گلی که محل افروختن آتش در داخل خانه‌های سنتی است و برای پخت‌وپز، گرما و روشنایی از آن استفاده می‌شود.
احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم | اَحْسَنُ التَّقاسیمِ فی مَعْرِفَةِ الْاَقالیم، عنوان کتابی مشهور در علم جغرافیا به زبان عربی و از آثار شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی بشاری
احمدا | حسن ذوالفقاری اَحْمَدا، نوعی شعر عامه‌پسند، بدیهه، متوسط و قافیه‌دار. دهخدا آن را شعر بد، بی‌معنی، بی‌وزن و بی‌قافیه، و «احمدا گفتن» را شعر سخیف و بی‌معنی گفتن می‌داند
احیا | محسن احمدی اِحْیا، مراسم ویژۀ هر یک از شبهای 19، 21 و 23 ماه رمضان. در باور شیعیان احتمال داده شده که یکی از این 3 شب، «شب قدر» است.
اخلاق الاشراف | صادق سجادی اَخْلاقُ الْاَشْراف، عنوان یکی از مهم‌ترین رساله‌های طنزآمیزِ نظام‌الدین عبیدالله زاکانی قزوینی (د میان سالهای 768-772ق / 1367-1370م)، که وی در آن اخلاق رایج روزگار خود
اخلاق مصور | حسن ذوالفقاری اَخْلاقِ مَنْظوم، کتاب آموزشی کودکان، گردآوردۀ مهدی دبیر خاقان ایزدی متخلص به نیّر.
اخلاق منظوم | حسن ذوالفقاری اَخْلاقِ مَنْظوم، کتاب آموزشی کودکان، گردآوردۀ مهدی دبیر خاقان ایزدی متخلص به نیّر.
ادارۀ فرهنگ عامه | حمیدرضا دالوند اِدارِۀ فَرْهَنْگِ عامّه (1329-1352ش / 1950-1973م)، واحدی پژوهشی درون تشکیلات ادارۀ هنر‌‌های زیبا، سپس وزارت فرهنگ و هنر، با هدف تحقیق در فرهنگ عامۀ ایران.
ادبیات جاده ای | محمد جعفری (قنواتی) اَدَبیّاتِ جادّه‌ای، گونۀ خاصی از ادبیات شفاهی که به صورت دو بیتی، تک بیت، جملات کوتاه پندآمیز و کلمات قصارگونه با مفاهیم متفاوت در پشت یا درون خودروها، به‌ویژه خودروهای بیابانی نوشته می‌شود.
ادبیات داستانی عامیانه | محمود امیدسالار , حسن ذوالفقاری اَدَبیّاتِ داسْتانیِ عامیانه، عنوان کلی برای همۀ روایتهای تخیلی، سرگرم‌کننده و آموزنده که در قالب نظم و نثر به صورت مکتوب یا شفاهی در کنار ادب رسمی در میان مردم رواج دارد.
ادبیات شفاهی | محمد جعفری (قنواتی) اَدَبیّاتِ شَفاهی، میراث معنوی و سنتهای داستانی، غیرداستانی و نمایشی مردم که عمدتاً به شکل شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
ادبیات شفاهی ایران | محمد جعفری (قنواتی) اَدَبیّاتِ شَفاهیِ ایران، عنوان کتابی از ایران‌شناس ژاپنی، شین تاکه‌هارا، شامل 202 متن از ادب شفاهی ایران که به شیوۀ میدانی گردآوری شده‌ است.
ادبیات عامیانۀ ایران | حسن ذوالفقاری اَدَبیّاتِ عامیانۀ ایران، نام مجموعه‌مقالات دربارۀ افسانه‌ها و داستانهای عامیانه و آداب و رسوم مردم ایران، تألیف محمدجعفر محجوب (1303-1374ش / 1924-1996م؛ ه‍ م)، پژوهشگر ادب عامه و استاد دانشگاه.
ادرار | پیمان متین ‌اِدْرار، شاش، پیشاب، زهراب یا بول، مایعی زرد رنگ، شور و کمی تلخ حاوی آب و اوره و املاح دفعی از کلیه‌ها.
ادیان در ایران | عباس بهارلو ‌اَدْیانْ دَرْ ایران، فیلم مستندی از منوچهر طیاب، که در آن ادیان رسمی در ایران مانند اسلام، زردشتی، مسیحیت، یهودیت، و شعایر آنها معرفی شده، و برگزاری گوشه‌هایی از مراسم مذهبی این ادیان در مساجد، تکایا، کلیساها و آتشکده‌ها نشان داده شده است
ادبیات کودکان | محمد جعفری (قنواتی) اَدَبیّاتِ کودَکان، مجموعۀ آثار کتبی و شفاهی که به نظم و نثر برای کودکان و نوجوانان و متناسب با زبان و سن آنها پدید آمده است و جنبه‌های تخیلی دارد.
اذان | نسیم عظیمی پور اَذان، مجموعۀ اذکار مربوط به اوقات نماز که به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین شعایر اسلامی در عرصه‌های دیگر فرهنگ و زندگی اجتماعی و معنوی مردم ایران نیز جلوه یافته است.
اربعین | مینا احمدیان اَرْبَعین، چهلمیـن روز پـس از مـرگِ شـخـصِ درگذشته، نیز چهلمین روز پس از سالروز شهادت امام حسین (ع) در هر سال قمری که مطابق با بیستم ماه صفر است.
اربعین | عباس بهارلو اَرْبَعین، فیلم مستندی دربارۀ مراسم سوگواری هیئتهای عزاداری مساجد دهدشت و بهبهانِ بوشهر به مناسبت اربعین شهادت امام حسین (ع)، ساختۀ ناصر تقوایی در 1349ش.
ارخالق | مریم محمدتبار اَرْخالُق، نوعی قبای کوتاه آستردار و پنبه‌دوزی شده با یقه‌ای گرد. ارخالق از اجزاء پوشاک سنتی است که زنان و مردان در گذشته آن را روی لباسهای دیگر خود می‌پوشیدند.
ارداویراف نامه | فرزانه گشتاسب اَرْداویرافْ‌نامه، یا ارداویرازنامه، کتابی به زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی) و خط فارسی میانۀ کتابی. کتاب دربارۀ کشف و شهود و پیشگویی حوادث، به‌ویژه حوادث پایان جهان است
ارزن | پیمان متین اَرْزَن، از گیاهان شناخته‌شدۀ کهن و آیینی نزد ایرانیان. اگرچه امروزه از ارزن به‌عنوان خوراک دام و طیور استفاده می‌شود
ارسل، سفرنامه | عزت الله مسرور اُرْسُل، سَفَرْنامه، گزارش سفر ارنست ارسل (ز 1858م / 1274ق)، حقوق‌دان و جهانگرد بلژیکی با عنوان سفرنامۀ قفقاز و ایران که در عصر ناصرالدین شاه قاجار به ایران سفرکرده است.
ارسی | مریم محمدتبار اُرُسی، یا اُرْسی، گونه‌ای پنجرۀ چوبی و مشبک که با قطعات شیشه‌‌های رنگین تزیین شده است.
از خشت تا خشت | محمد جعفری (قنواتی) اَز خِشْتْ تا خِشْت، کتابی در زمینۀ فرهنگ مردم تهران. این اثر را که دربرگیرندۀ بخش زیادی از آداب، باورها و رسوم مردم تهران از زمان تولد تا مرگ است، باید نخستین مجموعۀ پژوهشیِ دقیق و در عین حال روشمند در فرهنگ مردم تهران به‌شمار آورد.
ارمنیان | آندرانیک سیمونی اَرْمَنیان، یکی از گروههای قومی ساکن در ایران و منطقۀ قفقاز. قوم ارمنی از اختلاط ساكنان بومی یا نخستین ساكنان سرزمین ارمنستان با اقوام هندواروپایی پدید آمد
اسباب چای | نسیم مقرب ‌اَسْبابِ چای، وسایل آماده‌سازی و نوشیدن چای. یکی از رایج‌ترین نوشیدنیها در ایران چای (ه‍ م) است.
اسباب بازی | معصومه ابراهیمی اَسْبابْ‌بازی، ابزار و وسایل بازی و سرگرمی کودکان و نوجوانان که از اجناس مختلفی چون چوب، سنگ، فلزات، پارچه، نخ و جز آنها ساخته می‌شود.
اژدها | علی حصوری اِژْدِها، هیولایی افسانه‌ای که معمولاً به صورت سوسمار یا مار غول‌پیکر فلس‌دار، با بال خفاش‌مانند، نَفَس آتشین و دُم نوک‌تیز مجسم می‌شود.
اسباب خانه | علی بلوکباشی
اسب | آذرتاش آذرنوش , پرویز رجبی , جهانشاه درخشانی , محسن ابراهیمی اَسْب، حیوانی که از دیرباز در امور گوناگون زندگی انسان چون سواری، کشیدن بار، راندن ارابه و سوارکاری مورد استفاده قرار گرفته است.
استخاره | علی بلوکباشی اِسْتِخاره، از کهن‌ترین شیوه‌های مصلحت‌اندیشی و رهنمودجویی از خداوند در میان مردم. بیشتر مردم ایران گاهی استخاره را برابر فال (ه‍ م) و به معنی آن به‌کار می‌برند.
اسرار شهادت | حسن ذوالفقاری اَسْرارُ الشَّهادات، یا اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات (تألیف: 1272 ق / 1856 م)، از مقتل‌نامه‌های معروف در میان مردم و اهل منبر و مرثیه، نوشتۀ آغا بن عابد شیروانی حایری، مشهور به فاضل دربندی
استکان و نعلبکی | معصومه ابراهیمی اِسْتِکان و نَعْلْبَکی، در تلفظ متداول «استکانْ نَلبِکی»، از رایج‌ترین اسباب نوشیدن چای در ایران.
اسرار مگو | محمد جعفری (قنواتی) اَسْرارِ مَگو، کتابی در 3 جلد، منسوب به مهدی سهیلی، شاعر و طنزپرداز معاصر. موضوع اصلی کتاب هزلیاتی دربارۀ مسائل جنسی است، اما در مواضع مختلف آن لطایف و افسانه‌های خنده‌آوری نیز وجود دارد.
اسرار قاسمی | مریم صادقی اَسْرارِ قاسِمی، کتابی کم‌حجم، به فارسی در علوم خَفیه یا غریبه، ترجمه و تألیف ملاحسین واعظ کاشفی (د 910ق / 1504م).
اسطو خدوس | پیمان متین اُسْطوخُدّوس، از گیاهان معطر درمانی در فرهنگ مردم ایران. اسطوخدوس همچون مرزه و ریحان و گزنه ازجمله نعناعیان محسوب می‌شود که محل رویش آنها غالباً نقاط خشک است اما گاه در نقاط مرطوب نیز می‌روید.
اسطوره | عسکر بهرامی , محمدحسین باجلان فرخی ‌اُسْطوره، روایتهای نمادین دربارۀ ایزدان یا موجودات فوق انسانی در زمانها و مکانهای نامشخص.

دانشنامه فرهنگ مردم ایران

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دانشنامه فرهنگ مردم ایران

ورود به سایت

ثبت نام