کهنه یادداشت

گرز شاید یکی از کهنترین ابزارهای جنکی جهان باشد. زیرا هر چوب نخست با گره و بند وانگله خود ابزاری بوده از برای شکار یا پیکار. همین پاره چوب است که پس از جندی با آهن و پولاد پوششی یافته یا اینکه تیغه ها و میخ ها در آن به کار رفته، ابزاری کارساز و سهمگین گردید. فلاخن نیز که از آن سخن خواهیم داشت باید یکی از سالخورده ترین ابزار نبرد آدمی باشد.

زمانی یکی از بزرگان فرهنگ و ادب ایران در ضمن مقاله ای در رثای یکی دیگر از دانشمندان ایران نوشت: «مرگ سایه ای خطاپوش دارد»! من هرگاه یکی از فضلا در می گذرد و سخنان اغراق آمیز دیگران را دربارۀ او می شنوم و می خوانم، بی اختیار به یاد این جملۀ حکیمانه می افتم و حال که قلم به دست گرفته ام تا مطلبی در رثای استاد دکتر زریاب بنویسم و به قول بیهقی«قلم را لختی بر وی بگریانم»، با خود می اندیشم که آیا این جمله در مورد او نیز صادق است یا نه؟

من در 15 ذیقعدۀ 1337 هجری قمری به دنیا آمده ام. این تاریخ را دایی مرحوم من که تنها فرد با سواد در میان اقوام نزدیک ما بود در پشت قرآن خانوادگی نوشته بود و مطابق است تقریبا! با بیست و دوم تیرماه 1298 هجری شمسی و سیزدهم ژوئن 1919 مسیحی.

ما ایرانیان گویا دو تاریخ مکتوب داریم که یکی را می توان تاریخ واقعی نامید و دیگری را تاریخ اساطیری شمرد. توضیح آنکه، تاریخ واقعی ما تا صدوبیست سال پیش بر ما کلی مجهول بود و محققین اروپا، آن را از روی کتاب های تاریخی یونان، روم، کتیبه ها و منابع دیگر کشف کردند و ما آن را از اروپاییان به تدریج یادگرفتیم.

مهمترین منبع درآمد مملکت بلکه تنها عایدی از ممرّ مالیاتی بود که بر املاک کشاورزی در زمان مرحوم میرزا تقی خان امیرکبیر تعیین و ممیزی شده بود. این عایدات مرکب بود از جنس و نقد و هر قریه میبایستی مقداری گندم تحویل دهد حتی اراضی که در آن پنبه یا جو و یا صیفی کشت می گردید قبلا تقویم شده بود و دین مالک مطالبه می گردید.

بعضی تصور می کنند که وظیفۀ فرهنگستان فقط وضع و اختراع بعضی لغات و اصطلاحات است – این تصور مطابق واقع نیست. بلی فرهنگستان وقتی تمام نیرو و مقدرت علمی و ادبی خود را مصروف عمل «لغت سازی» مینمود و مجموعه ای از لغات فارسی که ظاهراً عدد آن به هزار نمی رسد تدوین کرد

درمیان صدراعظم های دوران حکومت قاجاریان، درباره سه تن گفته اند که اگر شرایط و اوضاع و احوال زمانه مناسب بود و هر یک از آنها توفیق می یافت که به کار خود ادامه دهد، تاریخ ایران مسیر دیگری می یافت و به راه دیگری می رفت که خیر و سعادت ملت ایران در آن بود و بهر حال ایران، این که اکنون هست نمی بود و چیز دیگری بود و این سه تن به ترتیب عبارتند از : میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر و امین الدوله.

ایران باستان به دنیا درس تسامح آموخت، درس عدالت و درس قانون و انضباط یاد داد. به دنیایی که آشور و بابل و مصر و یهود آن را از تعصب و خشونت آکنده بود، نشان داد که با اعمال تسامح بهتر می تواند امپراتوری های بزرگ را از اقوام گونه گون به وجود آورد و اداره کرد.

دوستی دیروز به دیدن من آمد. مدتها بود که یکدیگر را ندیده بودیم. سر و روی هم را بوسیدیم و دیداری تازه کردیم. دوستی من و او دوستی ادبی است. من او را دوست دارم. زیرا که شاعر و هنرمندش می دانم. اما او، چون دوستی اش با من هیچ موجبی ندارد که برای او در آن نفعی باشد، شاید چیزی از همین قبیل است. از خودش باید پرسید. آمد و نشست، چنانکه عادت ماست، با آنکه چند ماه از آخرین دیدارمان می گذشت گویی گفتارمان دنبالۀ صحبت دیروز بود.

انقلاب مشروطه در ایران مسبوق به سوابق و عللی بود که ریشه و ابتدای آن را باید در وقایع اوائل قرن سیزدهم هجری تقریباً معادل قرن نوزدهم میلادی جست.