دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آناتولی* |
آصفی هروی | فتح الله مجتبایی آصَفِیِ هرَوی، (853-923ق / 1449-1517م)، شاعر دورۀ تیموری و از معروف‌ترین شاعران هرات. نام او به درستی معلوم نیست و مورخان و تذکره‎نویسان معاصرِ او در این‌باره چیزی نگفته‎اند، لیکن در بعضی از مؤلفات متأخر نام او را کمال‎الدین و یا مقیم‌الدین نوشته‌اند. پدرش خواجه نعیم‌الدین نعمةالله قُهستانی وزیر سلطان ابوسعید...
آملی، عزالدین محمد | آذرتاش آذرنوش آمُلی، عزالدین یا شمس‌الدین محمد بن محمود بن محمد‌بن علی بن یوسف الکاکیانی الخورانی الانزانی (د 753 ق / 1352 م)، دانشمند و نویسنده بزرگ شیعی مذهب (آقابزرگ، الذریعة، 17 / 240، به نقل از کاشف المعانی به خط آملی). قاضی نوراللـه شوشتری (2 / 213-216) تشیع وی را به ادلۀ گوناگون ثابت کرده است. از سرگذشت او چندان اطل...
آصف دیوان | بخش تاریخ آصِفْ دیوان، میرزا علی‌نقی کردستانی (د 1316ش) پسر میرزارضای وزیری کردستانی، سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری. نیاکانش که به قولی، از یهودیان نو اسلام اصفهان بودند، به تشویق هلوخان اردلان حاکم کردستان، در 1022ق / 1613م به آن منطقه مهاجرت کردند و در حسن‌آباد، نزدیک سنندج کنونی ساکن شدند. چون یکی از افراد این خانواده به...
آمودریا | ایرانپور جزنی آمودَرْیا، نام ایرانیِ رود معتبر آسیای مرکزی که 540‘2 کمـ طول دارد و از ارتفاعات رشته کوههای هندوکش و فلات پامیر سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دشت ترکستان به دریاچۀ آرال می‌ریزد. نامها نام آمودریا در یونانی باستان اُکْسُس1، در لاتین اُکسوس2 و در نوشته‌های جغرافیادانان دورۀ اسلامی جیحون یاد شده است. احتمال دا...
آصف الدوله | بخش تاریخ آصِفُ‎الدّوله، حاج غلامرضاخان شاهسون اینانلو، فرزند حاج حسین‎خان شهاب‎الملک (د 1327ق / 1909م) سپاهی و سیاست‌پیشۀ روزگار قاجاری. در سال 1291ق / 1874م حاج حسین‎خان لقب نظام‎الدوله گرفت و لقب شهاب‎الملک به فرزندش رسید و از این پس او نیز وارد مشاغل نظامی شد. بعد از فوت نظام‎الدوله، شهاب‎الملک جوان، از سوی ناصرالد...
آناطولی* |
آصف خان | فتح الله مجتبایی آصِفْ‎خان، میرزا جعفر بن بدیع‎الزمان بن آقاملای (دولت‌دار) قزوینی، ملقب به قوام‎الدین، و سپس به آصف‎خان (958-1021ق/1551-1612م)، شاعر پارسی‌گوی هند، مورخ، و از امیران دربار بابُریان در عهد اکبرشاه و جهانگیر. جد آصف‎خان از منشیان دربار صفوی و پدرش میرزا بدیع‎الزمان در زمان شاه‎طهماسب صفوی، حاکم و به اصطلاح آن ز...
آمین | آذرتاش آذرنوش آمین (= چنین باد، راست است)، واژه‌ای از ریشۀ «ا ـ م ـ ن» که در زبانهای سامی کهن به معنی استوار و ثابت به کار می‌رفته است، اما انتشار آن در جهان از زبان عبری آغاز شده است. در زبان عبری لفظ آمن نخست در قالب وصفی و به معنی درست و راست به کار می‌رفته است ولی در سفر اشعیاء (16:65) به صورت اسم به کار رفته است. در ت...
آغاجاری | هادی عالم زاده آغاجاری، دهستان و مرکز بخشی به همین نام از شهرستان بهبهان (در استان خوزستان)، واقع در °30 و ´42 عرض شمالی و‌°49 و‌´50 طول شرقی (نقشۀ عملیات مشترک؛ دانشنامه به غلط:‌°30 و‌´46 و‌°50 و‌´10 آورده) و در‌90 کیلومتری شمال باختری بهبهان، 64 کیلومتری شمال خاوری بندر ماه‌شهر و 125 کیلومتری جنوب شرقی اهواز (مرکز استان)....
آناطولی حصاری* |
آفاقی | محمد آصف فکرت آفاقی، اصطلاح فقهی مربوط به حج (منسوب به آفاق، جمع افق: آنچه از اطراف زمین ظاهر است) به معنی کسانی که از خارج مواقیت به حرم آیند. در کتب فقهی، آفاقی در برابر اهل مکه آمده و این اصطلاح بیشتر در فقه اهل سنت به کار رفته است (غزالی 113؛ سرخسی، 3 / 167). در فقه شیعه، متأخران این اصطلاح را به‌کار برده‎اند (یزدی، 51...
آموزش و پرورش | بخش ادبیات آموزِش و پَروَرِش، مجلّۀ رسمی وزارت آموزش و پرورش که نخستین‌ بار در فروردین 1298 ش در زمان وزارت نصیر‌الدوله به نام مجلۀ اصول تعلیمات منتشر گردید، مدّت دو سال هر سال 6 شماره از آن انتشار یافت (یغمایی، 113). این نشریه مدت پنج سال تعطیل بود و پس از این فترت بار دیگر از فروردین 1304 تا اسفند 1306 ش بنام مجلۀ تعل...
آغا محمدخان |
آن | صمد موحد آن، در لغت به معنای وقت و در اصطلاح فلاسفه حدّ فاصل یا فصل مشترک میان گذشته و آینده است (تهانوی، 1 / 98- 99؛ نصیرالدین، 137). فیلسوفان اسلامی بحث دربارۀ «آن» را ضمن مبحث زمان و گاهی نیز به‌عنوان ذیلی بر مبحث یاد شده مطرح كرده‌اند. این بحث به طور كلی در پیرامون دو موضوع می‌‌چرخد: یكی ماهیتِ «آن» و چگونگی رابطه...
آغریداغ |
آناکساگوراس | بخش فلسفه آناكْساگوراس، یا آنكساغورس (428-500 ق م)، فیلسوف یونانی. در كلازومنا واقع در ایونی در آسیای صغیر زاده شد و در لامپساكوس واقع در تروا در همان منطقه درگذشت. وی نخستین فیلسوفی است كه در آتن تدریس كرده است. پریكلس دولتمرد آتنی و اوریپیدِس شاعر و نویسندۀ یونانی از شاگردان او بوده‌اند.
آفتاب | بخش ادبیات آفْتاب، روزنامه‎ای فارسی که در 29 محرم 1330ق / 19 ژانویۀ 1912م در تهران به سردبیری میرزاحسین عبدالوهاب‌زادۀ کمال‎السلطان بنیاد نهاده شد (ظاهراً کمال‎السلطان و عبدالوهاب‎زاده چنان‌که صدر هاشمی و الول ساتن تصور کرده‎اند، 2 شخص جداگانه نیستند). وی قبلاً مخبر روزنامۀ ایران نو بود (1328ق / 1910م) و بعدها بنیادگذار...
آناتولی حصاری | مجدالدین کیوانی آناتولی حِصاری، یا آنادلو حصاری، آقچه حِصار، گُزَل حِصار، گزلجه ‌حصار، یِنی حِصار، ینیجه حصار، و به عربی اَناضولی حصار و كوزَلْجَه ‌حِصار، قلعه و بارویی بزرگ و باشكوه بر كرانۀ آسیایی بغاز استانبول، یا تنگۀ بسفر كه در 797ق / 1395م به فرمان ایلدرم بایزید اول بنیاد نهاده شد. تاریخچه سلطان بایزید اول، امپراتور عث...
آغاجی | جعفر شعار آغاجی، منصب و عنوان برخی از حاجیان و خادمان خاص امیران و پادشاهان سامانی، غزنوی و سلجوقی در قرنهای 4 و 5 ق / 10 و 11م. این عنوان در چند جا از تاریخ بیهقی و راحةالصدور و جامع‎التواریخ رشیدی به کار رفته و لقب شاعریِ «ابوالحسن آغاجی» نیز بوده است (شمس قیس رازی، 241؛ ثعالبی، 2 / 114). کاربرد این عنوان در منابع یا...
آنالوطیقا | صمد موحد آنالوطیقا، عنوان مبحثی از منطق ارسطو كه در كتاب ارگانون وی تحت همین عنوان در دو بخش تنظیم شده است (این واژه، معرب واژۀ یونانی آنالوتیكا به معنی تحلیل كردن است): آنالوطیقای اول و آنالوطیقای دوم. آنالوطیقای اول شامل دو قسمت است و به نظریۀ عمومی استنتاج قیاسی مربوط می‌‌شود. ارسطو در آنالوطیقای اول‌، ساختار عمومی...
آغاز و انجام | بخش فلسفه و کلام آغاز و اَنْجام، عنوان شماری از رسالات و کتابهای کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشتۀ تنی چند از دانشوران مسلمان ایرانی، بیشتر شیعی. برخی از کسانی که ذیل این عنوان اثری پدید آورده‎اند، از این قرارند: 1. اَبْهَری، اثیرالدین مفضل‎بن عمر (د ح 660 ق / 1262م). اثر او رساله‎ای دربارۀ مبدأ و معاد در 2 بخش است. ...
آنندرام | بخش ادبیات آنَنْدْرامْ، (د 1164ق / 1751م)، شاعر و نویسندۀ پارسی‌گوی هند متخلص به مخلص. وی در سود هره از توابع لاهور به دنیا آمد. پدرش راجه هرده رام چهتری لاهوری، از طبقۀ چهتریان (چهتری یا كهتری = كشتری، طبقۀ امیران و سپاهیان در هند) بود كه از طبقات صاحب نفوذ هند محسوب می‌‌شدند (آزاد، 425؛ كوپاموی، 660؛ شفیق‌، 121؛ بهگوا...
آغاحشر کشمیری | بخش ادبیات آغا حشر کشمیری \āqāhašar-e ka(e)šmīrī\، محمدشاه، متخلص به «حشر» (1296-1354 ق / 1879-1935 م)، مشهورترین نمایشنامه‎نویس اردوزبان هند. پدر او، آغا غنی‌شاه، در 1285 ق / 1868 م از کشمیر به‌ قصد تجارت به بنارس آمد و در آنجـا اقـامت گزید و آغـاحشر در آن شهر زاده شـد (نک‍ : عشرت، 185-186؛ سکسینه، 151-152؛ اردو ... ، ...
آنی | حسین قره چانلو آنی، پایتخت قدیم ارمنستان كه خرابه‌های آن مجاور دهكده‌ای به همین نام، در ولایت قارص، در ساحل راست رودخانۀ آریاچای (آخوریان) و در فاصلۀ 32 كیلومتری ملتقای این رودخانه با رود ارس باقی است و با شهر قارص 45 كیلومتر فاصله دارد. وجه تسمیه در این باره چنین حدس زده‌اند كه پرستشگاه یا معبد اناهیتا یا انائیتیس یكی از ا...
آغاحسین | علی اکبر دیانت آغاحُسِیْن، یا آقاحسین پاشا، معروف به آغا‌پاشا (1190-1265ق / 1776-1849م) فرمانده ینی‌چری و وزیر عثمانی در دورۀ سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه دیده به جهان گشود و همراه پدرش حاج مصطفى که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همان‌جا به جرگۀ ینی‌چریها پیوست و آنگاه به استانبول آمد. در تشکیلات ینی‌چری، مدارج ترقی ...
آنندراج | فتح الله مجتبایی آنَنْدْراج، فرهنگ فارسی، گردآوردۀ محمد پادشاه متخلص به «شاد»، فرزند غلام محیی‌الدین، منشی مهاراجه میرزا آنند گجپتی راج‌منه سلطان بهادر، حاكم ویجی نگر (ویجیه‌نگر) از ایالات دكن. این كتاب‌به اشارۀ ابن راجه و به نام او (آنندراج) تألیف شده است. كار تألیف كتاب، در 1306 ق / 1888 م به پایان رسید، و یك سال بعد، در 3 ...
آفتاب | بخش ادبیات آفتاب، مجله‎ای فارسی که به صورت ماهانه در اصفهان به مدیریت میرزا محمودخان سنجری تهرانی منتشر می‎گردید. شمارۀ نخست آن در عید نوروز 1290ش برابر با 20 ربیع‎الاول 1329ق / 21 مارس 1911م منتشر شد. پشتیبان اصلی و نویسندۀ اغلب مطالب آن شیخ محمدباقر الفت اصفهانی، روحانی و مؤسس انجمن ادبی آفتاب، فرزند حاج شیخ محمدتقی ا...
آندره، تور | مجدالدین کیوانی آنْدْره، تور (1885-1947 م)، اسلام‌شناس لوتری مذهب، سوئدی، استاد الهیات و اسقف شهر لینكوپینگ در جنوب غربی استكهلم. زندگی‌نامه آندره در ونا دیده به جهان گشود و در استكهلم درگذشت. تحصیلات عالی خود را در دانشگاه اوپسالا (شهری در شمال باختری استكهلم) به پایان برد و در 1927 م به استادی رشتۀ الهیات دانشگاه استكهلم ب...
آغاجاری | هادی عالم زاده آغاجاری، بخشی از شهرستان بهبهان (در استان خوزستان ایران)، با 850‘48 نفر جمعیت (برآورد سال 1362ش / 1984م، گروه جغرافیای دفتر تحقیقات، 23؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 17). آغاجاری در میان °30 و ´40، و °31 عرض شمالی و °49 و‌´35 و‌°49 و‌´55 طول شرقی (نقشۀ عملیات مشترک) واقع شده و محدود است از شمال به رودخانۀ مارون...
آوتولوکوس* |
آفاق و انفس | صمد موحد آفاق و اَنْفُس، اصطلاحی در عرفان و فلسفۀ اسلامی. آفاق جمع اُفُق و به معنی کران، کرانه، ناحیه، کرانۀ آسمان، کنار و گرد بر گرد جهان؛ و انفس، جمع نَفْس به معنی ذات، روح و خود است. در اصطلاح متفکران اسلامی 2 واژۀ آفاق و انفس باتوجه به قرآن (فصلت/41/53) در معنای جهان و انسان یا ظاهر و باطن یا عالم مادیات و مجردات ...
آواز پر جبرئیل | صمد موحد آوازِ پرِ جِبْرَئیل‌، رساله‌ای تمثیلی‌، از رسایل عرفانی شیخ شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرك سهروردی معروف به شیخ اشراق (549-587ق / 1154-1191م‌). این رساله با نقل حكایتی از خواجه ابوعلی فارمدی (از مشایخ عارفان سدۀ 5 ق / 11 م و استاد امام محمد غزالی‌) به این شرح آغاز می‌شود: «او را پرسیدند كه چون است كه كبود جا...
آفریدگار |
آوه | جعفر شعار آوه، یا آبه، شهركی كهن نزدیك ساوه. اكنون روستایی است از دهستان جعفرآباد در جنوب شهرستان ساوه در استان مركزی ایران. در فرهنگها و منابع تاریخی و جغرافیایی عربی و فارسی، آبه و آوه هر دو آمده، اما اغلب به صورت آبه ضبط شده است. جمعی چون دمشقی، فیروزآبادی و یاقوت حمودی «آبه» و گروهی چون ابن خلدون، مقدسی، ابن بطوطه ...
آفریدی |
آوار | عنایت الله رضا آوار، قومی مسلمان، ساكن جمهوری شوروی خودمختار داغستان. نام آوار را قوم معرولل داغستان ‌بر خود نهاده‌اند و معرولل در زبان محلی به معنای كوه‌نشین است. این قوم كه روسها آنان را آوارتسی می‌نامند، در بخش اصلی كوهستانهای جمهوری شوروی خودمختار داغستان و نوار مورّب عریضی كه سراسر خاك آن را از شمال خاوری تا غرب دربر گ...
آفرین لاهوری | محمدعلی مولوی آفَرینِ لاهوری، شاه فقیرالله (1070-1154ق / 1660-1741م)، شاعر فارسی‌سرای پنجاب. در لاهور زاده شد و ظاهراً به خاندانی شیعی از قبیلۀ گُجر متعلق بود. در سالهای نوجوانی پس از آموختن مطالب متداول دوران خویش، به شعر فارسی علاقۀ بسیار یافت و از سروده‎های شاعران بزرگ این زبان بسیار حفظ کرد. بعدها به تدریس مثنوی مولوی ...
آنکارا | مجدالدین کیوانی آنْكارا، پایتخت جمهوری تركیه، كرسیِ ایلِ ‌(استان) آنكارا، پُر شهرستان‌ترین استان تركیه، واقع در شمال قسمت مركزی دشت آناتولی، 200 كیلومتری جنوب دریای سیاه و حدود 350 كیلومتری جنوب شرقی استانبول، خاستگاه تمدن كهنِ هیتی و یكی از زیباترین شهرهای‌خاورمیانه. وجه تسمیه نام آنكارا از آغاز پیداییِ این شهر تاكنون به شك...
آفرین نامه | بخش ادبیات آفَرین‎نامه، منظومه‎ای از ابوشکور بلخی شاعر نیمۀ اول سدۀ 4ق / 10م. این منظومه در قالب مثنوی و در بحر متقارب، به نام نوح بن نصر بن احمد سامانی (331-343ق / 943-954م) و در فاصلۀ سالهای 333-336ق / 945-947م سروده شده است. گویا آغاز نظم این مثنوی در 333ق / 945م بوده است. خود می‎گوید: مر این داستان‌کش بگفت از خیال ا...
آهارمهره | محمدحسن سمسار آهارْ مُهْره، اصطلاحی در فن كاغذسازی و بافندگی. در سده‌های گذشته كه هنوز كاغذ با دست ساخته می‌شد، برای آنكه كاغذ نازك، تنك و كم‌دوام نباشد و به هنگام نوشتن پُرز ندهد و از پخش شدن مركب بر آن جلوگیری شود، آن را آهار می‌دادند و مهره می‌كشیدند. نتیجۀ این كار آن بود كه كاغذ استوار، شفاف و نرم می‌شد و كار خوشنویسی ...
آقا تبریزی، میرزا |
آواز | منوچهر پزشک آواز (در هنر موسیقی)، كلام یا اصوات انسانی كه با ایجاد تغییراتی در شدت و ارتفاعشان تبدیل به موسیقی گردند (قس: لاروس ... ). كلمۀ آواز در اصل به معنی ‌مطلق صوت و نیز صوت موسیقی به كار رفته است (لغت‌نامۀ فارسی، فخررازی، 176- 179) و آنچه امروز، آواز نامیده می‌‌شود، سرود و گاه غزل و ترانه (نک‍ : عنصرالمعالی، 141، ...
آقا | جعفر شعار آقا، یا آغا، واژه‎ای ترکی‌ـ مغولی که پس از حملۀ مغول به زبان فارسی راه یافته و به‌تدریج بر رواج و دامنۀ کاربُرد آن افزوده شده است. واژۀ آقا (آغا، اَغا) را در ترکی شرقی به برادر بزرگ‎تر می‎گویند و این در برابر «اینی» است که به برادر کوچک‎تر گفته می‎شود (سلیمان افندی، 1/4). در زبان یاکوتی (قومی ترک‌زبان در جنوب...
آهنگ | حسینعلی ملاح آهَنْگ، لحن (= ملودی). آهنگ در پهلوی به معنی «كشش» به كار رفته كه از ریشۀ اوستایی Ŝang به معنی «كشیدن» گرفته شده است و در فارسی بیش‌تر به معنی قصد و عزم است، اما به معنی طرز، روش، قاعده و قانون، همچنین به معنی نوا، آوا، لحن و آواز به كار رفته است و به نظر می‌رسد كه معنی لحن برای آهنگ از معنی «طرز و روش و قاعد...
آقا احمدعلی | بخش ادبیات آقا اَحْمَدْعَلی، فرزند شجاعت علی، از ادبای ایرانی مقیم هندوستان (1255-1290ق / 1839-1873م). او را به نام مولوی آقا احمدعلی، و نیز «مظهرعلی» (که سال تولد او را می‎نماید) نیز شناخته‎اند. نیاکان او در زمان نادرشاه به هندوستان رفته و ساکن آن دیار شده بودند. وی در داکا زاده شد و در همان‌جا به تحصیل علوم پرداخت، و ...
آهوان | سید علی آل داوود آهُوان، دهستانی از استان سمنان كه مركز آن روستای آهوان است و بر فراز كوهی در 7 فرسنگی خاورِ سمنان و بین این شهر و دامغان قرار دارد. جمعیت این دهستان 165 نفر است (سرشماری ... ، 1355 ش). وجه تسمیه در دشت آهوان از قدیم آهوی فراوان وجود داشته است. خواندمیر می‌نویسد كه در 678 ق / 1279 م كه اباقاخان برای دفع شر لشك...
آهی | فتح الله مجتبایی آهی، حَسَن بَنْلْی (د 923ق / 1517م)، شاعر و ادیب ترک، در دوران سلطنت سلیم اول. زادگاه او ترستنیک (در نزدیکی نیکوپولیس) بود و پدرش، سیدی خواجه در آن شهر به بازرگانی اشتغال داشت. آهی پس از مرگ پدر، به استانبول آمد و به کارهای ادبی و نویسندگی مشغول شد و یک چند در مدرسۀ بایزید پاشا در بروسه مدرس بود، ولی از این ک...
آیت الله | محمدعلی مولوی آیتُ‌اللّه، یا آیةالله (= نشانۀ خداوند)، عنوانی عام برای فقها و مراجع طراز اول و دوم شیعه از اوایل سدۀ 14 ق / 20 م. در ادوار پیشین تاریخ اسلامی، برای فقها در كنار القاب و عناوین خاص مانند مفید، صدوق و شیخ الطائفه، یك سلسله القاب عام نیز مانند شیخ الاسلام، ملّا و آخوند به كار رفته است. برخی القاب مانند ثقةالاس...
آیبک، قطب الدین | صادق سجادی آیبَکْ، یا آیبگ، اَیبك، قطب‌الدین (د 607 ق / 1210 م)، بنیان‌گذار سلسلۀ سلاطین مملوك دهلی. اصلاً از تركستان بود. در كودكی او را به غلامی‌ به نیشابور بردند. در آنجا قاضی القضات فخرالدین عبدالعزیز كوفی (مق‍ ‍582 ق / 1186 م) او را «بخرید و تربیت كرد» (قزوینی، 1 / 399). آیبك همراه فرزندان قاضی به تحصیل علم و آموزش...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام