آناتولی حصاری

آناتولی حِصاری، یا آنادلو حصاری، آقچه حِصار، گُزَل حِصار، گزلجه ‌حصار، یِنی حِصار، ینیجه حصار، و به عربی اَناضولی حصار و كوزَلْجَه ‌حِصار، قلعه و بارویی بزرگ و باشكوه بر كرانۀ آسیایی بغاز استانبول، یا تنگۀ بسفر كه در 797ق / 1395م به فرمان ایلدرم بایزید اول بنیاد نهاده شد.

تاریخچه

سلطان بایزید اول، امپراتور عثمانی (حك‍ 792-805 ق / 1390-1402 م) كه پیوسته اندیشۀ دستیابی بر قسطنطنیه را در سر می‌پروراند، برای آنكه حلقۀ محاصرۀ تجاری این مهم‌ترین شهر امپراتوری بیزانس را كه از 794 ق / 1392 م آغاز كرده بود (لاموش، 34)، تنگ‌تر كند و راه دستیابی حریفان بیزانسی را به دریای سیاه ببندد، بر آن شد كه پایگاهی در خورِ این مهم در مدخل بغاز استانبول :İA) در متون ‌قدیمی، بغاز) اسکندریه، پی ‌افكند و بدین‌سان ‌آمد و شد كشتیهای بازرگانی و نیروهای نظامی میان قسطنطنیه (استانبول) و دریای سیاه را زیر نظر داشته باشد. محل ساختمان حصار در سمت راست مصب رود گوك‌سو در كرانۀ باریك‌ترین نقطۀ تنگۀ بسفر كه نزدیك به 780 متر پهنا دارد، میان دو ناحیۀ كندیلی و كانلیجا (EI2, 483) تعیین شد و سرانجام دژی و بارویی استوار و سترگ به نام گوزل حصار بنا گردید كه چندی بعد نام آنادلو حصاری به خود گرفت (لاموش، 34). سال دقیق تأسیس این‌حصار روشن نیست، لیكن بی‌گمان باید پیش از 801 ق / 1399 م (زمان دومین محاصرۀ استانبول) باشد. در اسلام آنسیكلوپدیسی تاریخ بنای حصار آناتولی 797ق / 1395م و در عین حال زمانی پس از بازگشت بایزید اول از نبرد پیروزمندانۀ نیكوپول (شهری در بلغارستان كه به دست هراكلیوس امپراتور بیزانس در 7 ق / 628 م بنیاد گذارده شد)، ذكر شده است. اما اگر قول غالب در مورد سال بنای حصار (797 ق) را بپذیریم، چون رویداد نیكوپول در ذیقعدۀ 798 ق / اوت 1396 م (فریدبك، 2 / 144؛ لاموش، 32) بوده است، پس ساختمان حصار باید نزدیك به یك سال پیش از رویدادِ یاد شده بوده باشد. گرچه بایزید به‌سبب درگیری با امیر تیمور گوركانی نتوانست به آرزوی خود، یعنی گشودن قسطنطنیه برسد، لیكن برج و بارویی كه او ساخت، دیگر امپراتوران عثمانی را بر كرانۀ آسیایی تنگۀ بسفر تسلط بخشید (باری، IV / 694). در جنگ معروف وارنا (شهری در بلغارستان بر كرانۀ باختری دریای سیاه) كه میان سلطان مراد دوم (حك‍ 824-855 ق / 1421-1451 م) ــ نه آنچنانكه در دائرةالمعارف اسلام آمده، مراد اول (حك‍ 761-791ق / 1360- 1389 م) ــ از سویی و مجارها و هم‌پیمانان لهستانی و صلیبی آنان از سوی دیگر درگرفت و به كشته شدن ولادیسلاو (یا لادیسلائوس) پادشاه مجار انجامید، حصار آناتولی عاملی مؤثر در دفاع از استانبول و جلوگیری از پیشروی نیروهای مجار در تنگۀ بسفر و رسیدن آنها به استانبول بود (لاموش، 47؛ آمریكانا، ذیل وارنا)، زیرا هنگام ورود نظامیان مجار از شمال به بغاز بسفر، خلیل پاشا، صدراعظم سلطان مراد دوم، تعدادی توپ بر فراز حصار آناتولی استوار داشت و بدین‌سان بر نیمۀ جنوبی این بغاز تسلط كامل پیدا كرد و به دشمن اجازۀ راه یافتن به استانبول را نداد (İA). تنگۀ بسفر در آن روزگار ارزش بازرگانی و نظامی بسیاری برای عثمانیها و حریفان بیزانسی آنها داشت و بنابراین هر دو طرف می‌‌كوشیدند با ساختن دژهایی استوار بر كرانۀ بسفر، سیطرۀ بیش‌تری بر آن پیدا كنند. مهم‌ترین این استحكامات یكی همین آناتولی حصاری و دیگری رومْلی حصاری یا بغازكَسَن بود كه در 856 ق / 1452 م به دستور سلطان محمد دوم (حك‍ 855-866 ق / 1451-1481 م) به صورت پایگاهی استوار برای دست‌اندازی بر قسطنطنیه و نیز به منظور دریافت حق‌العبور كشتیهایی كه از بسفر می گذشتند (باری، IV / 694)، در برابر آناتولی حصاری بر كرانۀ اروپایی این تنگه ساخته شد و با این كار توان تدافعی حصار آناتولی نیز دو چندان گشت (YTA, 136). امپراتور عثمانی در همان سال (856 ق / 1452 م) اصلاحاتی نیز در حصار آناتولی انجام داد و بخشهایی بر آن افزود و مسجدی در مدخل آن ساخت كه اكنون دیگر صورتی ویران به خود گرفته است. گویا همین اقدام او سبب شده كه در پاره‌ای منابع، ساختمان آناتولی حصاری را به سلطان محمد دوم نسبت دهند؛ (EI2, TA؛ ذیل بوغاز ایچی). محمد دوم هر دو حصار یاد شده را به توپخانه و وسایل دفاعی كارآمدی مجهز ساخت (همانجا).

ویژگیهای ‌معماری‌حصار

قلعه به شكل مربع مستطیل (TA) بر فراز تخته سنگی به بلندی 2-3 متر ساخته شد و باروهایی به‌ قطر 5 / 1 متر و به بلندی 20 متر آن را در میان گرفته‌است. باروها در بخشی به شكل نیم دایره و در بخشی دیگر گوشه‌دار ساخته شده است. قلعه دارای 6 برج كنگره‌دار، به بلندی 3 تا 5 متر، است. به گزارش جهانگردانی كه در اوایل‌سدۀ 13 ق / 19 م از این محل گذشته‌اند، تا آن زمان برجها سالم بوده است (İA). حصار آناتولی از نمونه‌های معماری نظامی تركی به شمار می‌‌آید.

پایان رونق حصار

پس از سقوط قسطنطنیه به دست سلطان محمد دوم، معروف به فاتح، در 857 ق / 1453 م، دریای‌ سیاه عملاً به صورت ‌دریاچه‌ای زیرنفوذ عثمانی ‌درآمد. سلطان محمد فاتح قدرتهایی را كه بر این دریاچه دستی داشتند، دور ساخت و چون با این كار دیگر خطری امپراتوری عثمانی را تهدید نمی‌كرد، حصارهای آناتولی و روملی‌در نیمۀ جنوبی بسفر و نیز آنچه از پایگاههای دفاعی بیزانسها در كرانه‌های شمالی این تنگه برجای مانده بود، رونق نظامی گذشتۀ خود را از دست دادند (EI2، همانجا) و به همین دلیل دیگر توجهی به آنها نشد. حصار آناتولی سالها به شكلی متروك ماند تا در 1347 ق / 1928 م بازسازی شد.
حصار در سدۀ 14 ق / 20 م: آناتولی حصاری، امروزه، نام منطقه اطراف حصار و مركز بخش بَیكوز است (İA). در فاصلۀ این حصار و كانلیجا، كاخ بسیار زیبایی به چشم می‌‌خورد كه نزدیك به سال 1106 ق / 1695 م به دست عموجه زاده حسین پاشا، از وزیران سلطان عثمانی مصطفی دوم (حك‍ 1106-1115ق / 1695-1703 م) ساخته شده و این تنها بخشی از بناهای اوست كه تا به امروز برجای مانده است. جمعیت قصبۀ آناتولی‌ حصاری در 1359 ق / 1940 م به 266‘5 نفر می‌رسید) (TA)، اما در 1369ق / 1950 م‌، جمعیت آن با چوبوكلو و كانلیجا بر روی هم بیش از 000‘5 نفر نبوده‌است. آب و هوای ملایم و فرح‌بخش دهانۀ بسفر، رطوبت گوك‌سو و تپه‌های سرسبزی كه ‌بر كرانۀ این رود گسترده است (قاموس الاعلام)، حصار آناتولی را به صورت یكی از زیباترین ییلاقهای بغاز استانبول در آورده است و به همین سبب با اینكه حصار خود متروك شده، باز زیبایی ویژه‌ای به چشم‌اندازهای طبیعی این بغاز می‌‌دهد.

مآخذ

فریدبك، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، به كوشش احسان حقی، بیروت، 1403 ق؛ قاموس الاعلام (ترکی)؛ لاموش، لئون، تاریخ تركیه، ترجمۀ سعید نفیسی، 1316 ش، صص 32، 48، 51؛ نیز:

Americana: Britannica, under Bopshorus; Bury, J. B., «The Eastern Roman Empire», Cambridge Medieval History, 1936; EI2 , IA; TA; YTA.

مجدالدین كیوانی