آغاحسین

آغاحُسِیْن، یا آقاحسین پاشا، معروف به آغا‌پاشا (1190-1265ق / 1776-1849م) فرمانده ینی‌چری و وزیر عثمانی در دورۀ سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه دیده به جهان گشود و همراه پدرش حاج مصطفى که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همان‌جا به جرگۀ ینی‌چریها پیوست و آنگاه به استانبول آمد. در تشکیلات ینی‌چری، مدارج ترقی را به سرعت پیمود. در آغاز زَغَرچی (از صنوف سطح پایین ینی‌چری) بود، سپس به فرماندهی بولوک (فوج، گروهان) ارتقا یافت و پس از چندی با حمایت «سلاحدار علی‎بیک» به فرماندهی کلّ ینی‌چری منصوب شد و از توجه ویژۀ سلطان برخوردار گشت (جودت، 12 / 70). به سبب لیاقت و کاردانی و تجربۀ خویش، به زودی ادارۀ تشکیلات ینی‌چری را به‌دست گرفت. وی که خود نیز پروردۀ این دستگاه بود از فساد حاکم بر آن و ستم افراد ینی‌چری بر مردم و سوءاستفادۀ ایشان از مقام نظامی خود به خوبی آگاه بود. از این‌رو، 3 ماه پس از پذیرش مسئولیت فرماندهی، با تبعید و قتل برخی از اشرار ینی‌چری، آنها را تار و مار کرد (مولتکه، 134؛ جودت، 12 / 73، 147؛ دانشمندان، IV / 110)؛ و از این‎رو عنوانِ «پاشا» گرفت. چون به علت سرکوب اشرار ینی‌چری، احتمال داده می‎شد که به وی سوءقصد شود، از مقام خود برکنار شد و حکومت بورسه و اِزمیت، فرماندهی پادگان بوغاز بوسفور و محافظت از سواحل آن به وی واگذار گشت (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ جودت، 12 / 85، 148). 
عدم کارآیی، بی‎انضباطی و شورش پی در پی افراد ینی‌چری از یک‌سو (دانشمند، IV / 110) و برتری ارتش منظم و آموزش‌دیده از سویی دیگر، محمود دوم را بر آن داشت که به انحلال تشکیلات ینی‌چری و تأسیس سپاه جدید اقدام کند (فرید‌بک، 2 /  219). در اجرای این خواستۀ محمود، آغاحسین پاشا و «عزت محمد پاشا دارنده‎ای» مشوّق و مددکار او بودند (اوزون چارشیلی، II / 268). به همین منظور، بزرگان دولت عثمانی، رؤسای ینی‌چری و عده‎ای از علما در «مجلس خاص» که در اقامتگاه شیخ‎الاسلام قاضی محمدزاده برپا شد، گرد هم آمدند و تشکیل سپاه جدید را تصویب کردند (دانشمند، IV / 110؛ جودت، 12 / 147- 148؛ فرید‌بک، 2 / 219). به دنبال آن با صدور «خطّ شریف» در 20 شوال 1241ق /  28 مۀ 1826م تأسیس این سپاه رسمیت یافت (لویس، 77) و گرچه رؤسای ینی‌چری در آغاز با تشکیل واحدهای منظم این سپاه که «اشکینجی» نامیده می‎شد (اوزون چارشیلی، II / 268) موافق بودند، اما بعد با آن به شدت مخالفت کردند و با اجتماع در میدان اسب‌دوانی سر به شورش برداشتند، ولی شورش آنان از سوی حسین پاشا به سختی سرکوب گشت و میدان به توپ بسته شد. عدۀ زیادی در این واقعه کشته شدند (قارال، 148-149؛ دانشمند، IV / 111). این حادثه که به «وقایع خیریه» معروف است (قارال، 110) موجب انحلال کامل تشکیلات ینی‌چری شد و فرمان انحلال (11 ذیقعدۀ 1241ق / 17 ژوئن 1826م) در مسجد سلطان احمد قرائت شد و به اطلاع عامه رسید (دانشمند، IV / 111). با انحلال تشکیلات ینی‌چری و تأسیس ارتش جدید که عساکِر منصورۀ محمدیه نامیده می‎شد (قارال، 150)، حسین‌پاشا به عنوان اولین «سرعسکر» عثمانی به فرماندهی آن تعیین گردید (همو، 151؛ قاموس‎الاعلام)، اما وی پس از مدتی از این مقام کناره‌گیری کرد. در جنگ روس‌ـ عثمانی (1243ق /  1828م) که با استفاده از ضعف نظامی عثمانی و به بهانۀ اجرای مفاد عهدنامۀ لندن از جانب روسیه آغاز شد، فرمانده بخشی از سپاه عثمانی در روملی و اطراف دانوب به آغاحسین پاشا واگذار گردید (دانشمند، VI / 113؛ قارال، 119-120)، اما برخلاف پیروزی در سرکوب شورش ینی‌چری، وی در این نبرد موفق نشد و اراضی بسیاری از تصرف عثمانی خارج شد. ناگزیر از مقام خود معزول و به حکومت شهر ادرنه منصوب گردید (اسلام آنسیکلوپدیسی). به دنبال اوج‌گیری اختلافات مصر و عثمانی در زمان محمدعلی پاشا و تصرف شهر عکّا، محمود دوم برای جلوگیری از پیشروی نیروهای مصری، آغاحسین پاشا را به سوی مصر گسیل داشت (فریدبک، 2 / 234؛ دانشمند، IV / 118). سپاه حسین‌پاشا از ابراهیم پاشا فرزند محمدعلی پاشا شکست خورد و به حلب واپس نشست، اما مردم حلب از ورود او به شهر جلوگیری کردند (شهابی، 867). حسین پاشا ناگزیر با سپاهیان خسته و گرسنۀ خود به کوههای توروس عقب‎نشینی کرد و در تنگۀ بیلان از ابراهیم پاشا به سختی شکست خورد (بروکلمان، 490؛ رضا نور، 10 / 261). پس از آن به سوی ایالت قره‌مان عقب‎نشینی کرد و از مقام خود معزول شد (قارال، 130). آنگاه به حکومت ویدین منصوب شد و در همانجا درگذشت (مولتکه، 134). 
آغاحسین پاشا به‌رغم اینکه سواد کافی نداشت. فردی جسور، تجددخواه و هوادار علوم و فنون اروپایی بود. گذشته از استحکامات نظامی ویدین، برج دیده‌بانی آتش‌نشانی شهر استانبول، موقَت خانه (محل تعیین اوقات دقیق شرعی در مساجد بزرگ) در شهر میرگون، بیمارستان نظامی اَدِرنه، مسجد و مدرسه‎ای در شهر سیلیستر از آثار خیریۀ اوست (ترک آنسیکلوپدیسی).

مآخذ

اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بروکلمان، کارل، تاریخ ملل  دول اسلامی، ترجمۀ هادی جزایری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش؛ ترک آنسیکلوپدیسی؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، مطبعۀ عثمانیه، 1309ق؛ رضانور، تورک تاریخی، استانبول، مطبعۀ عامره، 1344ق؛ شهابی، حیدر، الغررالحسان فی اخبار ابناءالزمان، به کوشش اسد رستم، بیروت، منشورات المکتبة البولسیة، 1984م؛ فریدبک، محمد، تاریخ‎الدولة العلیة العثمانیة، بیروت، دارالجیل، 1977م؛ قاموس‎الاعلام (ترکی)؛ نیز:

Danišmand, Ismail Hāmi, Izahli osmanli Tarihi Kronolojisi, Istanbul, 1972; Karal, Enver ziya, Osmanli tarihi, Ankara, T. T. K. 1983; Lewis, Bernard, the Emergence of Modern Turkey, London Oxford University, 1961; Moltke, Helmut, Briefe über Zustände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835-1839, Berlin, 1877; Uzan Čaršili, I. H, Osmanli Devleti teškilatinda Kapukulu Očaklari, Ankara, T. T. S. 1984.

علی اکبر دیانت