آهوان

آهُوان، دهستانی از استان سمنان كه مركز آن روستای آهوان است و بر فراز كوهی در 7 فرسنگی خاورِ سمنان و بین این شهر و دامغان قرار دارد. جمعیت این دهستان 165 نفر است (سرشماری ...، 1355 ش).

وجه تسمیه

در دشت آهوان از قدیم آهوی فراوان وجود داشته است. خواندمیر می‌نویسد كه در 678 ق / 1279 م كه اباقاخان برای دفع شر لشكر ایل قراوناس كه از جنگجوترین اقوام مغول بودند، عازم خراسان بود، در میان سمنان و دامغان طرح شكار انداخت و در آن صیدگاه، غازان نوادۀ وی و هفتمین ایلخان مغول كه در آن هنگام كودكی 8 ساله بود و تحت تربیت نیای خود به سر می‌برد، آهویی شكار كرد (3 / 121). مردم سمنان داستان ضمانت آهو توسط حضرت رضا (ع) را مربوط به این روستا می‌دانند و علت نامگذاری آن را به آهوان، همین داستان ذكر می‌كنند (حقیقت، تاریخ سمنان، 370) كه كرزن نیز آن را به تفصیل نقل كرده است (1 / 385).

سابقۀ تاریخی

آهوان از زمانهای قدیم منزلگاه مسافران و كاروانهایی بوده كه از ری به خراسان یا برعكس می‌رفته‌اند. ابن رُسته (د 290 ق / 903 م) از راهی كه از رباط آهوان می‌گذشته و پس از عبور از «آخرین» و «دایه» به دامغان می‌رسیده، نام برده است. او این رباط را «آب آهوان» خوانده است (ص 170). حمدالله مستوفی نیز از رباط آهوان كه 7 فرسنگ تا سمنان فاصله داشته، یاد كرده است (ص 173)، اما كلاویخو كه در 806ق / 1403م به ایران آمده، آهوان را دهكدۀ بزرگی كه بر كنار رودی ساخته شده و دارای دو دژ بوده وصف كرده است (ص 181). در تواریخ دورۀ افشاریه نیز به مناسبت عبور نادرشاه از آنجا ذكر آن آمده است (استرابادی، 99؛ مروی، 2 / 463-465). در متون دورۀ قاجار نیز نام آهوان آمده است (حكیم الممالك، 57- 58؛ سیف‌الدوله، 286-287؛ سفرنامۀ استراباد، 22؛ اعتمادالسلطنه، 309-311).

بناهای تاریخی

در آهوان چند رباط و كاروانسرا كه در زمانهای مختلف ساخته شده برجای مانده است. یكی از آنها رباط انوشیروانی است. ساختمان این رباط از سنگ و گچ و احتمالاً از بناهای بازمانده از دوران ساسانی است. اعتمادالسلطنه می‌گوید كه در راه خراسان به تهران رباطی از این قدیمی‌تر وجود ندارد (ص 310). سیاحی كه در دورۀ قاجار از این كاروانسرا بازدید كرده احتمالاً آن را از آثار مأمون خلیفۀ عباسی دانسته است (سه سفرنامه، 156). در حال حاضر از ساختمان این رباط فقط دیوارهای اطراف و قسمتی از دالان ورودی بزرگ جلو آن بر جای مانده و بقیۀ آن به صورت تلی از سنگهای بزرگ و كوچك درآمده است (حقیقت، همان، 465)، اما در زمان اعتمادالسلطنه، چهار ایوان بلند دراز در چهار سوی آن و 22 اتاق محكم از آجر در چهار طرف آن وجود داشته است. عمارت دیگر برجای مانده، كاروانسرایی است كه در زمان شاه سلیمان صفوی به دست شخصی به نام نجفقلی بیگ ناظر بیوتات در 1097 ق / 1686 م ساخته شده و شاعری به نام میرزا محسن تأثیر تبریزی قطعه‌ای در مادۀ تاریخ ساختمان آن سروده است.

مآخذ

ابن رسته، احمدبن عمر، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891 م، ص 169؛ استرابادی، میرزا مهدی خان، جهانگشای نادری، به كوشش سید عبدالله انوار، تهران، 1341 ش، ص 580؛ اطلس راههای ایران، گیتاشناسی، تهران، 1360 ش، ص 15، 53؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مطلع الشّمس، تهران، 1301 ق، ص 312؛ افضل‌الملک، غلامحسین خان، سفرنامۀ خراسان و كرمان، به كوشش قدرت‌الله روشنی، تهران، صص 20-24؛ حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ سمنان، سمنان، 1352 ش، صص 158، 368، 369، 371، 425-426، 466- 468؛ همو، تاریخ قومس، تهران، 1362 ش، ص 190؛ حكیم الممالك، علی نقی، روزنامۀ سفر خراسان (نخستین سفر ناصرالدین شاه به مشهد)، تهران، 1286 ق، ص 59-61؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش، 3 / 141؛ سدید السلطنه، محمدعلی خان، سفرنامه، به كوشش احمد اقتداری، تهران، 1362 ش، صص 190-252؛ سرشماری نفوس و مسكن، آبان، 1355، شم‍ 150 (شهرستان سمنان)، مركز آمار ایران، تهران، 1359 ش؛ سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان و ... ، به كوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355 ش، ص 23؛ سه سفرنامۀ هرات و مرو و مشهد، به كوشش قدرت‌الله روشنی، تهران، 1347 ش، صص 8، 13، 14، 69، 157؛ سیف‌الدّوله، سلطان محمد میرزا، سفرنامه، به كوشش علی‌اكبر خداپرست، تهران، 1364 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور (استان سمنان)، بر‌اساس سرشماری سال 1345 ش، مركز آمار ایران، تهران، 1361 ش؛ كرزن، جرج، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران، 1362 ش، 1 / 344، 386؛ كلاویخو، روی، سفرنامه، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1344 ش، ص 355؛ گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه نوریان، تهران، 1348 ش، صص 71، 177؛ لسترنج، گ.، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، 1364 ش، صص 391-392؛ مروی، محمدكاظم، عالم آرای نادری، به كوشش محمد امین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 333 ق؛ مستوفی عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 2 / 32-43؛ نخجوانی، حاج حسین، مواد التواریخ، تهران، 1343 ش، ص 667- 668؛ هدین، سون، كویرهای ایران، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، 1355 ش، ص362.

سیّد علی آل‌داود