آنندرام

آنَنْدْرامْ، (د 1164ق / 1751م)، شاعر و نویسندۀ پارسی‌گوی هند متخلص به مخلص. وی در سود هره از توابع لاهور به دنیا آمد. پدرش راجه هرده رام چهتری لاهوری، از طبقۀ چهتریان (چهتری یا كهتری = كشتری، طبقۀ امیران و سپاهیان در هند) بود كه از طبقات صاحب نفوذ هند محسوب می‌‌شدند (آزاد، 425؛ كوپاموی، 660؛ شفیق‌، 121؛ بهگوان داس، 196). آنندرام نیز از موقعیت ممتاز اجتماعی بهره‌مند بود و در 1132 ق / 1719 م وكیلِ سیف‌الدوله عبدالصمد خان ناظم صوبۀ لاهور و ملتان و نیز وكیل نواب اعتمادالدوله قمرالدین خان بهادر آصفجاه نظام الملك گردید، و در همان سال از جانب محمد شاه خطابِ ‌«رای رایان» یافت (شفیق، 122؛ آزاد، 425). او از دوستان سراج‌الدین خانِ ‌آرزو بود. آرزو ضمن اشاره به دوستی ‌30 سالۀ خود با وی حضور او را در شاه جهان‌آباد، سبب اقامت خود در آن شهر می‌‌دانست (آزاد، 425؛ كوپاموی، 661؛ بهگوان داس، 197). پس ‌از حملۀ نادر به دهلی (1150-1151 ق / 1737- 1738 م)، آنندرام انزوا گزید و خانه‌نشین شد (بهگوان داس‌، 196) و در 1164 ق / 1751 م در چهارمین سال حكومت احمدشاه در پی بیماری نفث‌الدم (استفراغ خون) درگذشت (بهگوان داس، 196؛ آزاد، 425؛ حسن خان ‌بهادر، 434؛ ایمان، 391). اشارۀ كوپاموی به مرگ او در 1140 ق /  1728 م (ص 621) و اشارۀ آفتاب رای لكهنوی به كشته شدن وی در لشكركشی ایران به هند (2 / 192) به حكم شواهد متعدد، از‌جمله نگارش برخی از آثار او پس از این سالها، به كلی مردود است. آنندرام، را برای تمایز از شعرای دیگری كه با تخلص‌ مخلص شعر می‌گفتند، مخلص هندی نامیده‌اند (آزاد، 425؛ اته، 278).
مخلص در شاعری از استاد خود میرزا عبدالقادر بیدل پیروی می‌‌كرد و از بهترین شاگردان او بود، ولی سخنش از پیچیدگیها و نازك خیالیهای معماواری كه در شعر بیدل دیده می‌‌شود، خالی‌ است. به گفتۀ بهگوان ‌داس «طور كلامش ماورای طور استاد است‌» (ص 197). كلیات اشعار او را بالغ بر 50 هزار بیت گفته‌اند (بهگوان داس، 197؛ ته، 278 ؛ استوری‌، I / 612)، و گزیده‌هایی از آنها به طور پراكنده در تذكره‌ها آمده است. علاوه‌بر قریحۀ سرشار آنندرام در شاعری، ذوق نكته‌یابی و نقادی وی نیز شایستۀ توجه است (خوشگو، 302) و سبك نگارش او در نثر هم به متانت و روانی مشهور بوده است (بهگوان داس، 197).
آثار آنندرام (مخلص) اینهاست: 1. كارنامۀ عشق، نگاشتۀ 1144 ق / 1731 م، داستان عاشقانه‌ای است دربارۀ شاهزادۀ چینی، «گوهر» و شاهزاده خانم «مملَكَت» (استوری، I / 613)؛ 2. پری خانه، نگاشتۀ 1144 ق / 1731 م، مقدمه‌ای است بر مجموعه‌ای از آثار خطاطان و نقاشان (استوری، I / 612)؛ 3. رَقَعاتِ مُخِلص، نگاشتۀ 1149 ق / 1736 م، مجموعۀ نامه‌های اوست (استوری، همانجا؛ ریو، III / 997)؛ 4. هنگامۀ عشق‌، 1152 ق /  1739 م، داستان عاشقانه‌ای است دربارۀ كنور سندرسین و «رانی چند پربها» (استوری، I / 613)؛ 5. مجموعۀ یادداشتهای پراكنده، شامل نامه‌های آنندرام به خط خود او، اسناد و اشعار گردآوردۀ او، نامه‌های پدرش‌، نامه‌ای از علی حزین خطاب به او، عریضۀ او به نَوّابْ صاحبْ وزیر ممالك، نامه‌های او به عبدالمجید خان و جز آن كه اغلب این نوشته‌ها به تاریخ 1155 ق / 1742 م باز می‌گردد (مردیت، 78 -77)؛ 6. مرآت الاصطلاح، نگاشتۀ 1157 ق /  1744 م، فرهنگنامه‌ای است از تعبیرات و اصطلاحات ‌شاعرانه و ضرب‌المثلها، با شواهدی از شعر پارسی. این كتاب شامل نكته‌هایی دربارۀ اوضاع دربار دهلی و شخصیتهای معروف آن زمان نیز هست (ریو، همانجا؛ استوری، همانجا)؛ 7. چمنستان، نگاشتۀ 1159 ق / 1746 م، مجموعه‌ای است از لطیفه‌ها، كنایات و نكات ظریف، اشاراتی بر احوال بعضی از معاصرین، و توصیفاتی از درختان، گلها و میوه‌ها. این كتاب در 1294 ق / 1877 م در لكهنو به چاپ رسیده است ‌(استوری، همانجا)؛ 8. بدایع وقایع، خاطرات شخصی نویسنده و ذكر وقایع زمان او در شمال هند است. این كتاب در سالهای مختلف نوشته شده و مشتمل بر 4 بخش است: بخش اول: شرح حملۀ نادر به هند و جنگ او با محمد شاه كه به نام تذكرۀ آنندرام نیز شهرت دارد و قسمتهایی از آن در جلد هشتم «تاریخ هند» الیوت و داوسون به انگلیسی ترجمه شده است (استوری، I / 613, 619 پانویس). بخش دوم: احوال سیزده روزۀ سفرِ «گَره موكتیسر»، كه در ذیقعدۀ 1156 ق‌ /  نوامبر 1743 م نوشته شده است. بخش سوم: احوال سفرِ «بنگره» كه در محرم و جمادی‌الاول 1158 /  ژانویه و مۀ 1745 م انجام یافته است. این بخش نیز به كوشش دكتر س. اظهر علی در رامپور به سال 1365 ق / 1946 م با عنوان سفرنامۀ مخلص به چاپ رسیده است (رضوی، 113؛ استوری، I / 1319-1321). بخش چهارم: نسخۀ سوانح احوال كه دربارۀ وقایع پنجاب از جمادی‌الثانی 1158 ق /  ژوئیه 1745 م تا جمادی‌الثانی 1161 ق /  ژوئن 1748 م است. این بخش نیز به كوشش محمد شریف در مجلۀ دانشكدۀ شرق‌شناسی دانشگاه پنجاب (اورینتل كالج مگزین) به سال 1360 ق / 1941 م به چاپ رسیده است. بدین ترتیب بدایع وقایع در سالهای 1145-1161 ق / 1732- 1748 م تألیف یافته و نسخۀ كاملی از آن در دانشگاه پنجاب (لاهور) و بخشهای جداگانۀ آن در علیگره و رامپور موجود است (استوری، همانجا).
علاوه‌بر آثار مذكور آنندرام ‌صاحب دیوانی به فارسی (ریو، III / 997؛ استوری، I / 612) و اشعاری به هندی بوده است (ریو، همانجا). استوری به 3 اثر دیگر او اشاره دارد: انتخاب تحفۀ سامی كه گزیده‌ای از تذكرۀ سام میرزاست (I / 613)؛ نامه‌ای بلند به نثر كه هنگام تاجگذاری شاه صفوی به فرمان محمدشاه خطاب به وی نوشته شده است (همو، I / 612)؛ كتاب راحة الافراس در نگهداری اسب (همو، I / 319).

مآخذ

آزاد بلگرامی، میرغلام علی‌، خزانۀ عامره، كانپور، 1871 م؛ آفتاب رای لكهنوی، ریاض العارفین، به كوشش سیدحسام‌الدین راشدی، تهران، 1361 ش؛ ایمان‌، رحیم علیخان، تذكرۀ منتخب اللطایف، به كوشش جلالی نایینی و امیر حسن عابدی، تهران، 1349 ش؛ بهگوان داس هندی‌، سفینۀ هندی، به كوشش سید شاه محمد عطاءالرحمن كاكوی، پنته، 1958 م؛ خوشگو، بندار بن داس، سفینه، به كوشش سید شاه عطاءالله كاكوی‌، 1959 م؛ شفیق اورنگ آبادی‌، لچهمی نرائن، تذكرۀ گل رعنا، حیدرآباد دكن؛ كوپاموی، قدرت‌الله، نتایج الافكار، بمبئی، 1336 ش؛ نقوی، علیرضا، تذكره‌نویسی در هند و پاكستان، تهران، 1343 ش؛ نیز:

Ethé, Herman et al., Arabic and Persian Manuscripts in Edinburgh, Edinburgh, 1925; Meredith-Owens, G. M., Handlist of Persian Manuscripts, London, British Museum, 1968; Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1966; Rizvi, Athar Abbas and Ahmad, Mokhtarud din, Catalogue of the Persian Manuscripts, Aligarh Muslim University, 1969; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1927.

بخش ادبّیات