دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آل قفطان | صمد موحد آلِ قُفْطان، از خاندانهای بزرگ نجف، که بیش‌تر افراد آن به نسّاخی و خوش‌نویسی و شعر و ادب و برخی به علوم دینی روی آوردند. ایشان از طایفۀ آل رَباح (شاخه‌ای از قبیلۀ بنی‌سعد) برخاسته‌اند. دربارۀ انتساب آنان به قُفْطان (قَفْطان، خَفْتان، خَفْدان: نوعی قبای بلند و معمولاً گرانبها) جز چند روایت افسانه‌آمیز چیزی در ...
آل لوط | علی رفیعی آلِ لوط، اصطلاحی قرآنی و عنوان خاندان و یا پیروان لوط‌ بن هاران برادرزادۀ ابراهیم خلیل (ع) و هم عصر وی و پیامبر شهرهای سَدوم و عَموره از ادرن. این عنوان 4 بار در قرآن بدین‌ترتیب به کار رفته است: حِجر / 15 / 59، 61؛ نمل / 27 / 56؛ قمر / 54 / 34.
آل لیث |
آل مأمون | سید علی آل داوود آلِ مَأْمون، سلسله‌ای از فرمانروایان محلی خوارزم که از حدود 385 تا 408 ق / 995 تا 1017 م بر این ولایت فرمانروایی داشتند و مرکز حکومتشان شهر گُرْگانْج یا جُرجانیه بود. آل مأمون یا مأمونیان در آغاز مطیع سامانیان بودند و پس از برافتادن این سلسله، اندک زمانی به گونۀ مستقل فرمان راندند و پس از قدرت یافتن غزنویان، ...
آل مؤید | حسین عماری آلِ مُؤَیِّد، سلسله‌ای از امیران که در نیمۀ دوم سدۀ 6 ق / 12 م (548- 559 ق / 1153- 1198 م) بر مناطقی از خراسان فرمانروایی کردند و مرکز حکومتشان شهر نیشابور بود. پایه‌گذار این سلسله آیْ اَبَه یا اَیْبَه بود که در کتابهای تاریخی از وی با القاب المؤیّد، امیر مؤیّد و ملک مؤیّد یاد شده است.
آل ماکولا | صادق سجادی آلِ ماکولا، از خاندانهای مشهور شافعی مذهب بغداد (سدۀ 5 ق / 11 م) که وزیران و قاضیان و دانشمندانی از آن برخاسته‌اند. این خاندان اصلاً از اعراب بنی عِجْل بودند که به ایران آمدند. ادریس بن معقل و عیسی، نیای آل ماکولا، از کارگزاران بنی‌امیه در اطراف اصفهان بودند که به‌سبب خودداری از ارسال خراج به زندان افتادند، و...
آل محتاج | صادق سجادی آلِ مُحْتاج، سلسله‌ای منسوب به محتاج بن احمد که از 321 ق / 933 م تا حدود 381 ق / 991 م زیر نظر و نفوذ سامانیان و مدت کوتاهی نیز به استقلال، در بخشهایی از خراسان و ری فرمان راند. خاستگاه آل محتاج به روشنی دانسته نیست. اگر‌چه برخی آنان را از بازماندگان امرای کهن چَغانیان یا صَغانیان ــ شهری در ساحل راست رود جیح...
آل محمد* |
آل مرداس | صمد موحد آلِ مِرْداس، خاندانی از امیران عرب از بنی کلاب که از 414 تا 472 ق / 1023 تا 1079 م در حلب فرمان راندند. زمینۀ تاریخی: در سدۀ 5 ق / 11 م سرزمین شام صحنۀ برخورد دو نیروی سیاسی ـ مذهبی عباسیان و فاطمیان مصر بود. در این میان، امیران محلی گاهی به طرفداری از این و زمانی به جانبداری از آن برمی‌خاستند و بدین گونه وضع...
آل مروان* |
آل مسافر* |
آل مظفر | سید کاظم موسوی بجنوردی آلِ مُظَفَّر، خاندانی که از عالمان و ادیبان شیعی که برخی از افراد آن از نیمۀ سدۀ 12 ق / 18 م در نجف اشرف شهرت یافتند و گروهی از آنان در الجزایر سکنى گزیدند و الجزایری خوانده شدند. این خاندان به‌سبب انتساب به یکی از نیاکانشان، مظفربن احمدبن محمدبن علی‌بن حسین، به آل مظفر شهرت یافتند. گفته شده است که مظفربن احم...
آل مظفر (سلسله) | سید علی آل داوود لِ مُظَفّر، سلسله‌ای از پادشاهان محلی ایران که در سدۀ 8 ق / 14 م (718-795 ق / 1318-1393 م) بر بخشهایی از ایران شامل یزد، فارس، اصفهان، کرمان و گاه آذربایجان، فرمانروایی داشتند و سرانجام به دست امیر تیمور گورکان برافکنده شدند. زمینۀ تاریخی: هنگامی که چنگیز خان بر خراسان تاخت و در آن ولایت پهناور آشوب انگیخت، ش...
آل مهلب | صادق سجادی آلِ مُهَلَّب، خاندانی اصلاً ایرانی نژاد منسوب به مهلّب بن ابی صُفره که در اوایل ظهور اسلام برآمد و لااقل تا سدۀ 7 ق / 13 م امیران، وزیران، شاعران و دانشمندانی از آن برخاستند. نیای این خاندان مردی بافنده از مردم خارک بود به نام بَسْخَرّه یا بَسْفَرّه (بسیار فره) که در منابع عربی از او به شکل بَسْخَره پسر بهبوذ...
آل موسی | علی رفیعی آل موسى، اصطلاحی قرآنی و عنوان خاندان موسی‌بن عمران (ع) پیامبر بنی‌اسرائیل. این عنوان یک بار در قرآن آمده است: وَ قالَ لَهُم نَبِیُّهُم اِنَّ اٰیَةَ مُلْکِهِ اَنْ یَأْتِیَکُمُ التّابُوتُ فیهِ سَکینَةٌ مِنْ ربِّکُم وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَکَ اٰلُ مُوسى وَ اٰلُ هٰرونَ تَحْمِلُهُ الْمَلٰئِکَةُ (بقره / 2 / 248)، ی...
آل میکال | سید علی آل داوود آلِ میکال، از خاندانهای برجستۀ ایرانی که نام‌آوران آن در حدود سه قرن از سدۀ 3 تا 5 ق / 9 تا 11 م در عرصۀ سیاست و فرهنگ به مقامات بلندی دست یافتند. به تصریح بیش‌تر منابع نسب این خانواده که از دودمانهای کهن ماوراء‌النّهر بود، به بهرام ‌گور پادشاه ساسانی می‌رسد. نیاکان آنان از شاهان ناحیۀ سغد بودند که به هنگام ت...
آل نجاح | صادق سجادی آل نَجاح، سلسله‌ای منسوب به المؤیّد نجاح که میان سالهای 412-554 ق/1021- 1159 م بر زَبید واقع در کرانۀ خاوری دریای سرخ (اکنون جزو یمن شمالی و در باختر آن) فرمان راند. نجاح غلام حبشی مرجان، آخرین وزیر آل زیاد (ه‍ م) در زبید، در 412 ق/1021 م حکومت را در دست گرفت و سلسلۀ آل زیاد را که در روزگار مأمون عباسی بر تها...
آل نصر* |
آل نعیم | صمد موحد آلِ نُعَیْم، از خاندانهای مشهور کوفه که بیش‌تر بزرگان آن از راویان حدیث بوده‌اند. این خاندان منسوب است به نعیم اَزْدی غامدی، از طایفۀ بنی غامد که شاخه‌ای از قبیلۀ ازد به شمار می‌رود. برخی از افراد مشهور این خاندان بدین شرحند: 1 و 2. عبدالسلام بن عبدالرحمن بن نعیم و برادرش شدید بن عبدالرحمن، که هر دو از یاران ...
آل نوبخت | عباس زریاب خویی آلِ نوبَخْت، خاندان مشهور ایرانی که افراد آن در طی دو قرن و نیم از اواسط سدۀ 2 تا اوایل سدۀ 5 ق / 8-11 م می‌زیسته‌اند و از میان ایشان منجّمان، ادیبان، متکلّمان، منشیان و مؤلّفانی برخاسته‌اند که همۀ ایشان (شاید به استثنای یکی دو تن) شیعی مذهب بوده‌اند. جدّ این خاندان معروف به «نوبخت» و این کلمه به احتمال لقب ا...
آل هارون | علی رفیعی علامرودشتی آلِ هارون، عنوانی است که یک‌بار در قرآن کریم (بقره / 2 / 248) در مورد هارون بن عمران، برادر و وزیر موسی‌‌بن عمران (ع) به کار رفته است. مفسران در این باره که مقصود از آل هارون چه کسانی هستند اختلاف نظر دارند. برخی گفته‌اند مقصود از آل هارون، عده‌ای از پیامبران بنی‌اسرائیل از نسل یعقوبند که پس از هارون آمده‌اند...
آل وهسودان* |
آل کاشف الغطاء | حسن یوسفی اشکوری آل کاشِفُ ‌الغِطاء، خاندانی از علمای شیعی امامیِ عراق در سدۀ 13 و 14 ق / 19 و 20 م. این خاندان از قبیلۀ بنی مالک است و گفته شده است که از مالک بن حارث بن عبدِ یَغوث معروف به اَشتر نخعی (د 37 ق / 657 م) صحابیِ بنام امام علی (ع) نسب می‌برد (امین، 4 / 99). از‌این‌رو به افراد آن «مالکی» نیز گفته شده است. نیاکان آ...
آل کاکویه | صادق سجادی , سید علی آل داوود آلِ کاکویه (398-536 ق / 1007-1141 م)، سلسله‌ای از امیران دیلمی‌نژاد که در آغاز سدۀ 5 ق / 11 م تحت حمایت آل بویه شاخۀ ری درآمدند و امارتهایی مستقل و نیمه‌مستقل در مرکز و غرب ایران پی افکندند. نخستین شاخۀ آل کاکویه تا انقراض آن به دست طغرل سلجوقی در 443 ق / 1051 م دوام آورد و در همان سال حکومت دومین شاخۀ این سل...
آل کبه | بخش تاریخ آلِ کُبّه، از خاندانهای ادب‌پرور عرب که در تشویق ادبا و علمای اسلامی نقش مهمی داشت و از میان خود آنان نیز عالمانی برخاستند. نیاکان این خانواده، بنا بر مشهور، به قبیلۀ ربیعه نسب می‌رسانند. لقب کبه در دوران جاهلیت به مناسبتی به نام یکی از آنان افزوده شده است (بکری، 1 / 61). در رسائل جاحظ در شمار ثروتمندان بغداد...
آل کثیر | کاظم برگ نیسی آلِ کَثیر، عشیرۀ مهم عرب شیعی مذهب خوزستان، در منطقۀ میاناب دز و کرخه و روستاهای شوش و دزفول، که به 2 تیرۀ بزرگ بیت کریم و بیت سعد تقسیم می‌شود. اگرچه نام این عشیره به شکلهای گوناگونِ آل کثیر، الکثیر و کثیر ضبط شده است، اما روایات بازگو شده در این نکته همداستانند که واژۀ «کثیر» به معنای «بسیار» همچون صفتی برا...
آل کرت | سید علی آل داوود آلِ کَرْت، سلسله‌ای از پادشاهان محلی ایران که طی سالهای 643 تا 783 ق/1245 تا 1381 م بر بخشی از نواحی خاوری فلات ایران فرمان راندند. متصرفات آنان گاهی همۀ سرزمینهای خاوری خراسان و نیز افغانستان، سیستان و کرانه‌های سند را دربر می‌گرفت. پایتخت این سلسله همواره هرات بود.
آل یاسین | علی رفیعی آلِ یاسین، یا اِل یاسین، اصطلاحی برگرفته از آیه‌ای که یک بار (امّا نه دقیقاً به این شکل) در قرآن مجید به کار رفته است: «سَلامٌ عَلى اِلْ یٰاسینَ» (صافّات / 37 / 130). قاریان و مفسّران این واژه را به چند گونه خوانده‌اند. عامۀ قرّاءِ مکّه و بصره و کوفه آن را ال یاسین (به کسر الف) و عامّۀ قرّاءِ مدینه آل یاسین ق...
آل یعقوب | محمد مجتهد شبستری آلِ یَعْقوب، عنوانی که در قرآن کریم دو بار دربارۀ یعقوب پیامبر (اسرائیل) به کار رفته است، بدین‌گونه: «تعبیر خواب تو این است که خدا تو را بر خواهد گزید و تأویل رویدادها خواهد آموخت و نعمت خود را بر تو و آل یعقوب تمام خواهد کرد چنانکه آن را از پیش بر پدران تو ابراهیم و اسحاق تمام کرد. همانا پروردگار تو دانا و ف...
آل یقطین | حسن یوسفی اشکوری آلِ یَقْطین، خاندانی علمی و سیاسیِ شیعی در سدۀ 2 ق / 8 م. مشهورترین چهره‌های این خاندان دو تن هستند: 1. ابوالحسن یقطین بن موسی بغدادی (د 186 ق / 802 م)، محدّث و از کارگزاران خلافت عبّاسیان. او در کوفه زاده شد و در همان‌جا زیست. به دلیل مخالفت با امویان و هواخواهی از عباسیان از سوی مروان حمار (د 132 ق / 749 م)...
آل، خانواده | آذرتاش آذرنوش
آل، موجود | علی بلوکباشی آل، موجودی افسانه‎ای که به باور عوام در صحراها و چشمه‎ها زندگی می‎کند و دشمن زنان تازه‌زا ست. آل را به شکلهای گوناگون وصف کرده‎اند: «زنی است که دستهای باریکِ بلند دارد، و پایش هم استخوان فقط است و گوشت هیچ ندارد، ضعیف‎البنیه است، رنگ چهره‎اش قرمز می‎باشد و بینی او از گِل» (خوانساری، کلثوم‌ننه، 169) و یا از خم...
آلاء الرحمن في تفسیر القرآن | علی رفیعی آلاءُالرَّحمٰن فی تَفْسیرِالْقُرآن، تفسیری ناتمام به زبان عربی شامل 3 سورۀ اول قرآن مجید یعنی فاتحة الکتاب، بقره، آل عمران و قسمت کمی از سورۀ نساء، تألیف محمدجواد بن حسن بلاغی نجفی (1280-1352ق / 1863-1933م)، مفسر، فقیه و متکلم شیعی امامی. بلاغی، انگیزه و چگونگی نگارش این تفسیر را در نامه‎ای به شاگرد خود، میرز...
آلات موسیقی | حسینعلی ملاح آلاتِ موسیقی، همۀ ابزارهایی که برای ایجاد صوت موسیقایی ساخته شده است (لاروس موسیقی). به نظر قدما آلات موسیقی 4 گونه است: حلق انسان، ذوات الاوتار (یا سازهای رشته‌ای)، ذوات النفخ (یا سازهای بادی)، آلات ایقاعی (یا سازهای ضربی و کوبه‎ای). در این روزگار با در نظر گرفتن تنوع سازها، گروه‎بندی دیگری رایج است، بدین‎سا...
آلاچیق | محسن احمدی آلاچیق، نوعی خانۀ متحرک که در میان اقوام کوچ‌رو معمول است و نیز گونه‌ای داربست تزیینی که در باغها به‌کار می‌رود و بر آن گل و گیاه می‌پیچند.
آلاچیق |
آلاشهر | جعفر شعار آلاشَهْر، در ترکی آلاشهیر، شهری از استان مانیسا در ترکیۀ کنونی (در عربی مَغنیسا)، واقع در °38 و ´21 عرض شمالی و °28 و ´32 طول شرقی، بر دامنه‎های شمالی تپه‎های متصل به رشته‌کوه بوزداغ، در درۀ رود آلاشهر (قوزو چای کهن) و 5 کیلومتری آن، با 170 متر ارتفاع از سطح دریا. این شهر در غرب ترکیه، در مسیر راه‌آهن افیون ق...
آلان | محمد آصف فکرت آلان، قومی از نژاد ایرانی که در دو سوی جبال قفقاز ساکنند. نام این قوم در منابع عربی به شکل اللّان و علان (ابوالفداء، 203) آمده است. آلان نامی است که در سده‎های گذشته به این قوم اطلاق می‎شده، اما امروزه آنان را اُسِت می‎نامند. به نوشتۀ بیرونی (ص 21) این قوم قبلاً در مشرق دریای خزر و منطقۀ خوارزم ساکن بوده‎اند....
آلای | علی اکبر دیانت , علی رفیعی آلای، واژه‎ای در زبان ترکی به معنای طایفه، گروه، فوج و جماعت و نیز اصطلاحی نظامی در سازمان سپاه عثمانی و ارتش نوین جمهوری ترکیه (قدری، 1 / 124)، معادل «هنگ»؛ به تشریفات نظامی و درباری و برخی مراسم مذهبی نیز اطلاق می‎شده است (پاکالین، I / 44) محتملاً این واژه از کلمۀ آلاگیون مأخوذ است که در دورۀ حاکمیت بیزانس ...
آلب |
آلب ارسلان |
آلبانی | عباس سعیدی آلْبانی، کشوری با نظام کمونیستی واقع در ساحل غربی شبه‌جزیرۀ بالکان، با 748‘28 کم 2 مساحت، و 86/2 میلیون نفر جمعیت (آمار 1982م). نام رسمی آن جمهوری دموکراتیک خلق آلبانی (به زبان آلبانیایی: اشکیپری، اشکیپنیا، اشکیپریا، یعنی سرزمین عقاب) است و از شمال و شرق با یوگسلاوی و از جنوب با یونان همسایه است. پایتخت آن، ت...
آلبانیای قفقاز |
آلپ تکین | سید علی آل داوود آلپ‌تکین، از غلامان ترک دربار سامانیان و بنیادگذار سلسلۀ غزنوی (ح 314- 359ق / 926-970م). اگر سخن نظام‎الملک را بپذیریم که می‎گوید آلپ‌تکین به هنگام رسیدن به مقام سپهسالاری خراسان (349ق / 960م) 35 سال داشت، باید تولد او را در حدود 314ق / 926م بدانیم (ص 123) آلپ‌تکین را هنگامی که غلام بود، احمد بن اسماعیل، دومی...
آلپاگو | مجدالدین کیوانی آلْپاگو، آندرآ (د ح 1521م)، پزشک و دانشمند ایتالیایی و یکی از نخستین مترجمان آثار ابن‎سینا به زبان لاتین. زندگی: آلپاگو در نیمۀ اول سدۀ 15م در شهر بلون2 (بلوننسی) در جمهوری ونیز، در خاندانی اشرافی‎زاده شد. در دانشگاه پادوا3 به فراگیری پزشکی و فلسفه پرداخت و چندی نگذشت که در ایتالیا نامی به هم رسانید. در 1487م...
آلپمیش | بخش ادبیات آلْپَمیش، یا اَلپمیش، قهرمان ازبک داستانهای پهلوانی و حماسی اقوام آسیای مرکزی. نام وی به صورتهای گوناگون اما شبیه به هم نزد ازبکها، قزاقها، قراقالپاقها، آلتاییان (ه‍ م)، باشقیرها، تاتارهای قازان و حتێ تاجیکها به‌رغم تفاوت گویش، ضبط و شناخته شده است. آلپمیش شخصیت اصلی مجموعه‎ای از داستانهاست که به دو بخش جداگا...
آلت مخروطه | بخش علوم آلَتِ مَخْروطه، ابرازی که ابوریحان بیرونی برای سنجش جرم مخصوص اجسام ساخته است. این ابزار، ظرفی مخروطی‌شکل است که بر گردن باریک آن، سوراخی تعبیه گردیده است. ظرف را از آب پر می‎کنند و جسم مورد‎نظر را در آن می‎اندازند. نسبت میان وزن جسم و وزن آب خارج‌شده از سوراخ، جرم مخصوص آن جسم را نشان می‎دهد. بیرونی با این ا...
آلتای | بخش جغرافیا آلْتای، نام رشته‌کوه و سرزمینی در آسیای مرکزی است که گروهی از مردم آن مسلمانند (نک‍ : آلتاییان). رشته‌کوههای آلتای در خاور آسیای مرکزی و در جمهوری خلق مغولستان و کشور چین واقع است و از باخترِ دشت سیبری (°81 طول شرقی) به سوی جنوب خاوری به سمت دشت گوبی (°106 طول شرقی) و از حوضۀ رود ایرتیش و دزونگاری (زونگاری) ت...
آلتاییان | عنایت الله رضا آلْتاییان، در مفهوم وسیع به اقوام و قبایل ترکی زبان ساکن سرزمین آلتای شوروی، چین و مغولستان اطلاق می‌شود و به 2 بخش آلتاییان شمالی و جنوبی تقسیم می‌گردد. وجه تسمیه: نام آلتای با گذشت سده‌های دراز هنوز در پرده‌ای از ابهام باقی مانده و چنان‌که باید به درستی روشن نشده است. بعضی محققان معتقدند که این نام از واژۀ ...
آلتون خان | سید علی آل داوود آلْتون خان، (د 631 ق / 1234م)، آخرین پادشاه آلتون خانیان که درخَتایْ (چین شمالی) فرمان می‎رانده و دوران پادشاهی او 11 سال، از 620 تا 631 ق / 1223 تا 1234م، بوده است. وی با چنگیزخان و فرزندش اوکتای قاآن جنگها داشته، و سرانجام بر اثر شکست در آخرین جنگِ با مغولان، خود و خانواده‎اش را در آتش سوزانده است (جمادی‎ال...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام