آلپمیش

آلْپَمیش، یا اَلپمیش، قهرمان ازبک داستانهای پهلوانی و حماسی اقوام آسیای مرکزی. نام وی به صورتهای گوناگون اما شبیه به هم نزد ازبکها، قزاقها، قراقالپاقها، آلتاییان (ه‍ م)، باشقیرها، تاتارهای قازان و حتێ تاجیکها به‌رغم تفاوت گویش، ضبط و شناخته شده است. آلپمیش شخصیت اصلی مجموعه‎ای از داستانهاست که به دو بخش جداگانه با دو موضوع ویژه تقسیم می‎شود: 1. دست یافتن بر محبوب از راه چیرگی در مبارزه بر حریفانی از قبیلۀ رقیب. این قسمت با پیروزی آلپمیش و ازدواج او با برچین دخترعمو و محبوبش و بازگرداندن او به قبیله پایان می‎پذیرد. 2. سفر دور و دراز و اردوکشی پهلوان به قلمرو حکومتی قبیلۀ رقیب با هدفِ کسب افتخار قومی و انگیزۀ شخصیِ آزاد ساختن عمو و پدر همسر، و بازگشت پیروزمندانۀ پهلوان، درست در روزی که قرار است همسر وی بر خلاف اراده‎اش با غاصب قدرت و مقام پهلوی ازدواج کند (شبیه موضوع داستان اولیس در اساطیر یونانی). این بخش نیز با کشتن غاصب و دستیابی دوبارۀ آلپمیش بر همسر و مقام رهبری قبیله به پایان می‎رسد. او در سفر با خطرات بسیار، از آن میان اسارت هفت ساله در سیاهچالِ خان ستمگر قبیلۀ قالموق، تیچه خان، روبه‎رو می‎شود اما با کمک دخترِ خان از زندان می‎گریزد و به قبیله باز می‎گردد. افسانۀ آلپمیش نزد ازبکها دستخوش دگرگونیهایی شده و از آن جمله داستان ویژه‎ای راجع به ماجراهای یادگار، پسر آلپمیش تصنیف گردیده است (دایرةالمعارف شوروی).
گرچه روایات گوناگونِ این افسانۀ حماسی، هریک رنگ و ویژگیهای محلی خاص خود را پیدا کرده است، اما موضوع اصلی همۀ آنها یکی است: تلاش مردم برای استقلال، عدالت، زندگی توأم با صلح و آرمانهای والای انسانی.
تاریخ ساختن این داستان حماسی به درستی دانسته نیست. بر اساس برخی شواهد تاریخی تصنیف آن به میانۀ قرون 8 تا 11ق / 14 تا 17م یعنی دورۀ تاریخی مقاومت اقوام آسیای مرکزی در برابر فرمانروایان خونتاجی باز می‎گردد. در این داستان، کنگرت، قبیلۀ آلپمیش بر ساحل دریاچۀ بیسون در شمال تَرْمَذ (اکنون ناحیۀ شورخان در جنوب ازبکستان) زندگی چادرنشینی داشته است. این قبیله در حدود 905ق / 1500م با سپاهیان شیبک خان (855-916ق / 1451-1510م) به این سرزمین کوچید. در 3 روایت ازبک، قاراقالپاق و قزاق، آلپمیش و قبیلۀ او، کنگرت، ازبک خوانده شده‎اند. این امر گواه بر این است که تاریخ داستان پس از فتوحات شیبک‎خان در قرن 10ق / 16م است. از سوی دیگر وقایع داستان در دورۀ پیکار قبایل مسلمان با طوایف کافر این منطقه رخ داده است. ژرمونسکی و ظریف اف معتقدند که در زیر روایات کنونی افسانه‎ای کهن‎تر نهفته است که اینک از میان رفته و مربوط به دوره‎ای است که کنگرتها در کنارۀ دریاچه آرال ساکن بوده‎اند یا حتێ قدیم‎تر از آن هنگامی که در حواشی آلتای زندگی چادرنشینی داشتند. تقریباً همۀ روایات این داستانِ حماسی به شعر است. قطعات منثور تنها برای نشان دادن فواصل میان بخشهای منظوم به کار گرفته شده و زبان شعری آن ساده، شامل بندهایی با تعداد ابیات متفاوت (2، 4 تا 10 و 15 بیت) است و کاملاً با سنت ادبی این اقوام و شیوۀ انتقال شفاهی اثر که توسط بخشیان (افسانه‌سرایان) انجام می‎شده، تناسب دارد. مشهورترین روایت از این داستان، منظومۀ ازبکی بخشی فاضل یولداش اوغلی (1872-1955م) است که درازترین روایت از این داستان و مشتمل بر 000’14 بند است. خلاصۀ این متن را حامد عالمجان در 1939م در تاشکند منتشر ساخت. سپس خلاصۀ بخش نخست این اثر را درژاوین و کوچتف و بخش دوم را لِف پنکوفسکی به شعر روسی برگرداندند. این ترجمه با مقدمۀ ژرمونسکی در 1944م در تاشکند منتشر شد. ترجمۀ کامل اثرِ یولداش اوغلی در 1949 و 1958م در مسکو و 1974م در تاشکند با ترجمۀ لف پنکوفسکی به چاپ رسید. روایات ازبکی دیگری نیز به نقل از سایر بخشیان باقی‎مانده که از آن میان تنها روایتِ بخشی بردی در 1969م در تاشکند به چاپ رسیده است.
روایت قزاقی را در 1896م شیخ‎الاسلام اف در قازان به چاپ رساند که فقط بخش دوم حماسه را شامل بود. متن کامل قزاقی به کوشش دیفایف در 1939م در آلما آتا به چاپ رسید که ترجمۀ روسی آن در 1961م با برگردان مختارعمر خانویچ عوض اف و اسمیرنوا منتشر گردید.
روایت قاراقالپاق این داستان به نقل از جیه مرادبک، محمد اف، بخشی اهل تورکول، که تنها بخش اول آن به روسی ترجمه شده، در 1901م در تاشکند به کوشش دیفایف به چاپ رسید. روایت کامل در 1937م، در مسکو و 1941م در تورکول و تاشکند منتشر شد. دو روایت منثور نیز از حماسۀ آلپمیش هست که از آنِ اقوام باشقیری و آلتایی است و از اصل با روایات اقوام آسیایی مرکزی تفاوت دارد. متن باشقیری به کوشش دیمتریف و با ترجمۀ روسی بسونف در 1941م در اوفا منتشر گردید و روایت آلتایی که قدیم‎تر می‎نماید، در 1941م در نووسیبرسک به چاپ رسید.
متن تاجیک این داستان حماسی نیز با ترجمۀ روسی آن در 1959م در شهر دوشنبه با مقدمۀ دمیدچیک منتشر گردید.
از این میان کتاب آلپمیش کار ظریف اف و چیچروف که در 1959م در تاشکند منتشر گردید، منبع مفیدی برای بحث پیرامون این حماسۀ ملی است.

مآخذ

دایرةالمعارف اسلام؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ نیز:

Library of Congress, Library of Congress Classification Schedules: Author Lists, 1942-62, p. 75, 1963-67, p. 210, 1973-77, p. 30, 1979, p. 504.

بخش ادبیات