آلتای

آلْتای، نام رشته‌کوه و سرزمینی در آسیای مرکزی است که گروهی از مردم آن مسلمانند (نک‍ : آلتاییان).
رشته‌کوههای آلتای در خاور آسیای مرکزی و در جمهوری خلق مغولستان و کشور چین واقع است و از باخترِ دشت سیبری (°81 طول شرقی) به سوی جنوب خاوری به سمت دشت گوبی (°106 طول شرقی) و از حوضۀ رود ایرتیش و دزونگاری (زونگاری) تا کوههای سایان کشیده شده و بیش از 000’2 کم‍ درازا دارد و سرچشمۀ بسیاری از رودها مانند اُب، ایرتیش و یِنی سِئی و رودهای حوضۀ آسیای مرکزی است (دائرةالمعارف بزرگ شوروی). خط الرأس کوههای آلتای بخشی از آبها را به اقیانوس منجمد شمالی و بخشی دیگر را به حوضۀ بستۀ آسیای مرکزی جاری می‌سازد (بریتانیکا). بعضی نام آلتای را، که نخستین‌بار در دوران قالموق آمده است، به واژۀ مغولی آلتان (طلا) مربوط دانسته‌اند، ولی این نکته هنوز مدلل نشده است (همان).

ناهمواریها

منطقۀ کوهستانی آلتای به سه بخشِ آلتای شوروی، آلتای گوبی و آلتای مغولستان تقسیم می‌شود که از آن میان آلتای شوروی درون مرزهای استان آلتای (آلتایسکی کرای) و خاور قزاقستان قرار دارد و از شمال به دشت باختری سیبری و از خاور و جنوب خاوری به آلتای مغولستان و سایان باختری و کوههای حوضۀ رود لبِد (قو) محدود است. بلندترین قلۀ کوهستان بِلوخا 506’4 متر ارتفاع دارد. این کوهستان به واسطۀ شباهتهایی که از دیدگاه تاریخ فرسایش و شکلهای کوهستان و مناطق گیاهی به سلسله جبال آلپ دارد، اغلب با آن مقایسه می‌شود (نیوکاکستون). کوهستان آلتای ناحیه‌ای چین‌خورده و گسل‌دار و دارای لایه‌های ضخیم سنگهای آتشفشانی است.

اقلیم

آلتای سرزمینی است دارای زمستانهای سرد و طولانی با یخبندان شدید. میانگین دمای ژانویه °15- سانتی‌گراد در دامنۀ کوهها است. در استپهای چوی دمای هوا به °60- سانتی‌گراد می‌رسد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی). تابستانها شیبهای پست این منطقه گرم است. در ماه ژوئیه دمای هوا اغلب به °24 سانتی‌گراد و گاه تا °40 می‌رسد؛ اما در ارتفاعات مدت تابستان کوتاه و هوا خشک است. در ارتفاعاتِ از 000’1 متر به بالا دمای هوا بین 14 تا °16 سانتی‌گراد متغیر است و از آن تجاوز نمی‌کند. در آلتای رطوبت هوا زیاد و متراکم است. بارندگی در دامنه‌های باختری و شمال خاوری که به سوی بادهای رطوبی باز است به 800 تا 200’1 میلی‌متر و گاه تا000’2 میلی‌متر در سال می‌رسد؛ ولی این بارندگی در بخش جنوب باختریِ کوهستان حدود 200 تا 300 میلی‌متر و در دشت چوی 100 میلی‌متر است (همان).

یخچالها، رودها و دریاچه‌ها

در آلتای بیش از 000’1 یخچال با وسعت بیش از 800 کم‍‌2 وجود دارد که در هوای منطقه و افزایش آب رودها مؤثرند. یخچالهای دره‌ای به درازای 8 تا 10 کم‍ در کاتوم و بعضی ارتفاعات دیده می‌شوند (همان). آلتای دارای شبکه‌ای متراکم از رودهای کوهستانی با سطوح شیب‌دار و آبهای جاری است (همان؛ بریتانیکا). عمده‌ترین رودهای کوهستانی آلتای عبارتند از کاتون، بوخْتارْما، بیسْک (بیی) و چوی. در آلتایِ گوبی رودها کوتاه‌تر و کم‌عمق‌ترند. این رودها کوتاه‌تر و کم‌عمق‌ترند. این رودها در تابستان خشک و زمستانها منجمدند (بریتانیکا). در آلتای بیش از 500’3 دریاچۀ یخچالی وجود دارد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی)، ولی بیشتر دریاچه‌های آلتایِ گوبی، شورند. از وسیع‌ترین دریاچه‌های آلتای می‌توان تِلِتْسک و مارْکاکول را نام برد (بریتانیکا).
از نظر گیاهی در آلتای چهار منطقۀ مشخص وجود دارد که عبارتند از منطقۀ زیربیابانی کوهستانی، استپ کوهستانی، جنگل کوهستانی و نواحی بلند کوهستانی. در دشتهای آلتای مغولستان و گوبی بیشتر، گیاهانِ ویژۀ مناطق نمکزار می‌رویند (همان). در بخشهای مرکزی و خاوری آلتای شوروی درختان توس و کاج و دیگر درختان مخروطی‌شکل جنگل تایگا می‌رویند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی). آلتای دارای چمنزارهای کوهستانی و علفزارهای وسیع است.
زندگی جانوری در آلتای به پیروی از زندگی گیاهی شامل جوندگان کوچک، بعضی جانوران گوشتخوار، جانوران علفخوار چون بز کوهی و قوچ کوهی، و پرندگانی چون عقاب، خروس جنگلی، دارکوب، باقرقره و غیره است (همان).
تا سدۀ 13ق /  19م اقتصاد آلتای اقتصادی شبانی بود و مردم آنجا با کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. نخستین مهاجران روسی در سدۀ 11ق / 17م به آلتای راه یافتند. در سده‌های 12 و 13ق /  18 و 19م استخراج مواد معدنی از جمله نقره در این سرزمین صورت پذیرفت و گروهی از مردم به کار در معادن گمارده شدند. در آغاز سدۀ 14ق / 20م در دامنه کوهها و چرنوزیوم (خاک سیاه) کشت چغندر قند، آفتاب‌گردان، کتان، گندم و نیز پرورش دام، به‌ویژه گاو، رایج گردید (فونک و واگنال، نیواستاندارد). طی سالهای ربع دوم سدۀ 14ق / 20م و پس از آن، استخراج سرب، روی، قلع، نقره، تنگستن، جیوه و آهن گسترش یافت و به تأسیس کارخانه‌هایی در نواحی زیرْیانوفْسْک، لِنینوگورْسْک و اوست ـ کامِنوگورْسْک منجر گردید (دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ یونیورسال استاندارد). ذخایر آهن نیز در ناحیۀ نووکوزِنتْسْک مورد بهره‌برداری قرار‌گرفت. بسیاری از مراکز مزبور به خط آهن سراسری سیبری متصل شده‌اند (چمبرز). بهره‌برداری از تأسیسات برق آبی نیز در آلتای گسترش یافت و هم اکنون تأسیساتی از این قبیل دراوست ــ کامنوگورسک و اوست ــ بوختارما در حوضۀ رود ایرتیش برقرار است (بریتانیکا).
پژوهش پیرامون سرزمین آلتای با کشف ذخایر کانی فلزی از‌جمله طلا در سدۀ 12ق /  18م توسط دانشمندان روسی آغاز شد. از 1244ق /  1828م فعالیتهای مزبور شدت گرفت. پس از انقلاب 1917م (1335ق) در روسیه، هیأتهای متعددی از کارشناسان و پژوهندگان، از‌جمله استادان دانشگاه کوی بیشِفْ و محققان آکادمی علوم شوروی به مطالعه و بررسی این سرزمین پرداختند که گروه اُبروچِف یکی از مهم‌ترین آنها به شمار می‌رفت. در این مطالعات نتایج عمده‌ای به منظور شناسایی مختصات گیاهی و شناسایی اراضی آلتای و وجود منابع آن به دست آمد. افزون بر آن مطالعات وسیعی پیرامون گسترش صنایع کانی، مهار کردن آبها و بهره‌گیری از نیروی آن صورت پذیرفت (همان).

مآخذ

بریتانیکا (ماکروپدیا)؛ چمبرز؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ فونک و واگنال؛ نیواستاندارد؛ نیز:

NEW CAXTON; Universal Standard.

بخش جغرافیا