آلای

آلای، واژه‎ای در زبان ترکی به معنای طایفه، گروه، فوج و جماعت و نیز اصطلاحی نظامی در سازمان سپاه عثمانی و ارتش نوین جمهوری ترکیه (قدری، 1 / 124)، معادل «هنگ»؛ به تشریفات نظامی و درباری و برخی مراسم مذهبی نیز اطلاق می‎شده است (پاکالین، I / 44) محتملاً این واژه از کلمۀ آلاگیون مأخوذ است که در دورۀ حاکمیت بیزانس و پیش از برقراری ارتباط با عثمانیان متداول بوده است. آلای، نخست به سپاهیان همراه پادشاه و سپس در سدۀ 7ق / 13م به واحدهای معینی از سپاه گفته می‎شد (همو، به نقل از فؤاد کوپرولو، «پژوهشی در زمینۀ تأثیر سازمانهای بیزانس بر نهادهای عثمانی»، نشریۀ «حقوق و اقتصاد ترک»). این واژه در زبان فارسی نیز به معنی فوج نظامی و پرچم استعمال شده است (اسکندر منشی، 2 / 681، 698). در اوایل بنیان‌گذاری سپاه نو (نظام جدید) در دورۀ سلطان سلیم سوم، به جای «آلای» کلمۀ «ترتیب» به کار می‎رفت که در استانبول و اطراف آن 8 «ترتیب» تشکیل شده بود. پس از برچیده شدن سپاه ینی‌چری و سازمان‌دهی ارتش جدید به سبک ارتشهای اروپایی در سدۀ 13ق /  19م، بار دیگر آلای به جای «ترتیب» انتخاب شد. در زمان عبدالحمید دوم (سلطنت: 1293- 1327ق / 1876- 1909م) آلایهایی از عربها و آلبانیاییها تشکیل شده بود که اونیفرمهایی شبیه لباسهای ملی خود می‎پوشیدند (ترک آنسیکلوپدیسی، اسلام آنسیکلوپدیسی). از ترکیب این کلمه با واژه‎های دیگر، اصطلاحاتی نظامی، اداری، تشریفاتی و درباری به شرح زیر پدید آمده است:
1. آلایْ امینی: اصطلاحی نظامی، عنوان مأمور رسیدگی به امور مالی و اداریِ آلای (هنگ). این افراد تا درجۀ بین‌باشی (معادل سرگرد) ارتقا می‎یافتند و در صورت شایستگی به درجات بالاتر نیز نایل می‎آمدند. بعد از انقلاب مشروطیت دوم در عثمانی (1326ق /  1908م) این عنوان ملغى گردید.
2. آلایْ ارکانی: اصطلاحی نظامی که در مورد فرمانده، افسران، مفتی و منشیِ آلای (هنگ) به کار می‎رفت.
3. آلایْ امامی: اصطلاحی نظامی. به مأمور ویژۀ خدمات مذهبی که در اولین واحد آلای (گردان) انجام وظیفه می‎کرد، اطلاق می‎شد و درجه و مقام او پایین‎تر از مفتیِ هنگ بود.
4. آلایْ بیگی: اصطلاحی نظامی که به صاحبان تیمار و زعامت گفته می‎شد. نیز به فرماندهان نظامی (به‌ویژه ژاندارمری) که درجۀ میرْآلای (سرتیپی) داشتند، اطلاق می‎گردید. بعد از اعلان مشروطیت در 1326ق /  1908م، این عنوان منسوخ شد.
5. آلایْ چاووشی (جارچی): هنگام عزیمت سلطان به مراسم

رسمی و یا غیررسمی، مأموریت بازکردن راه و اعلام آمدن سلطان را بر عهده داشت. همچنین ابلاغ فرمانهای نظامیِ فرماندهان نیز از وظایف وی بود. آنان «چاووش دیوان همایون» نیز نامیده می‎شدند (پاکالین، I / 45).
6. آلایْ قانونی (آیین‌نامۀ تشریفات): اصطلاحی درباری. مجموعۀ مقرراتی که وزرا، علما، دولتمردان و نظامیان، در مراسم رسمی که با حضور پادشاه انجام می‎یافت، ملزم به رعایت آن بودند. این مقررات شامل چگونگی لباس رسمی هریک از صنوف شرکت‌کننده و ترتیب حضور آنان در مراسم نیز می‎گردید.
7. آلایْ کاتبی (منشی نظامی): فردی که مکاتبات و برخی از امور مالی آلای را انجام می‎داد و به‌تدریج با ابراز شایستگی به مقام «آلایْ امینی» ارتقا می‎یافت.
8. آلایْ کوشکی: نام کاخی از مجموعه کاخهای «توپ قاپی سرای» که پادشاهان مراسم نظامی و غیره را از آنجا تماشا می‎کردند. این کاخ که در گوشه‎ای از توپ قاپی در محلی به نام سوئوق چشمه (سوغوق ...) قرار دارد احتمالاً در زمان سلطان مراد سوم (سلطنت: 983-1003ق / 1574-1594م) بنا گردیده است.
9. آلایْ مدانی (میدان سان و رژه): نام میدانی بزرگ در استانبول واقع در میان «توپ قاپی سرای» و «باب‎السعاده». این میدانگاه بزرگ در مراسم سان و رژۀ نظامی، اعیاد و مراسم ملی و نظایر آن مورد استفاده قرار می‎گرفت.
10. آلایْ مفتی سی: اصطلاحی نظامی. به مأمور عالی‌رتبۀ مذهبی که عهده‎دار انجام مراسم مذهبی و آموزش مسائل دینی در «آلای» بود، اطلاق می‎شد و از نظر نظامی هم‌ردیف بین‌باشی (سرگرد) محسوب می‎گردید. این مقام تا پایان حکومت عثمانی پابرجا بود.
11. آلایِ همایون: اصطلاحی درباری. تشریفات و مراسمی که هنگام رفتن پادشاه به جنگ یا بازگشت او از سفر، باشکوه هرچه تمام برگذار می‎شد.
12. بایرامْ آلای (مراسم عید): مراسمی که هنگام رفتن سلطان به نماز اعیاد مذهبی انجام می‎یافت (اوزون چارشیلی، سرای تشکیلاتی، 209).
13. صُره آلای: مراسمی که به هنگام ارسال هدایای دولت عثمانی و مردم به حرمین شریفین و مردم مکه و مدینه انجام می‎گرفت.
14. قلیچْ آلای (شمشیربندان): آیینی که در آن پادشاهان عثمانی پس از رسیدن به سلطنت در مقبرۀ ابوایوب انصاری شمشیر حمایل می‎کردند.
15. مولود آلای: اصطلاحی دینی. به مراسمی گفته می‎شد که در روز تولد حضرت پیغمبر(ص) انجام می‎گرفت. در این روز پادشاه عثمانی برای شرکت در آیینهای مذهبی و مولودخوانی به مسجد سلطان احمد و یا سایر مساجد می‎رفت.

مآخذ

اسکندربیک ترکمان، عالم‌آرای عباسی، امیرکبیر، 1350ش؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ ترک آنسیکلوپدیسی؛ سامی، شمس‎الدین، قاموس ترکی، استانبول؛ قدری، کاظم، بیوک ترک لغتی؛ نیز:

Pakalin, Mehmet Zeki, Osmanli Tarih Deyimleri ue Terimleri Sōzlūğu, Istanbul, 1946; Uzunçarsili, Ismail Hakki, Osmanli Devletinin Saray Teskilâti, Ankara, TTK, 1984, p. 209, Osmanli Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâti, Ankara, TTK, 1984, pp. 43-44; Yeğin, Abdullah, Osmanlica-Turkçe, Ansiklopedik Būyūk Lugat, Istanbul, 1985.

علی‌اکبر دیانت ـ علی رفیعی