ادبیات فارسی

موضوع بندی
- همه موضوعات

جستجوی الفبایی

آبای، ابراهیم | یعقوب آلتایف آبای، ابراهیم قونانبایف (1261-1322 ق/ 1845-1904 م)، شاعر ملی قزاق. او در ناحیۀ سِمی (سمی پالاتینْسْک) در منطقۀ کوهستانی چنگیز در شمال شرقی قزاقستان زاده شد. پدرش
آب، ماه | احمد تفضلی آب، ماه پنجم در تقویم سریانی و هشتم در تقویم خورشیدی کشورهای عربی (در تقویم میلادی)، برابر با ماه اوتِ (اوغُسطُس) فرنگی. این ماه 31 روز دارد و پس از تَموز و پیش از اَیْلول است.
عوفی، سدیدالدین | حمیدرضا شایگان فر محمدبن محمد عوفی بخارایی (دربارۀ برخی اختلافات در مورد لقب عوفی، نک‍ : معین، 1-6)، محقق، نویسنده، واعظ و شاعر نیمۀ دوم سدۀ 6 و نیمۀ اول سدۀ 7ق / 12 و 13م است.
ابن ابار ابوجعفر |
ابرگهربار | بخش ادبیات منظومه‌ای ناتمام به فارسی در بحر متقارب، از شاعر بنام هندوستان میرزا اسدالله غالب (1212-1285ق / 1797- 1868م). این اثر در واقع مقدمه‌ای است بر یك مثنوی حماسی در شرح غزوات رسول اكرم(ص) كه شاعر در نظر داشته است آن را در برابر شاهنامۀ فردوسی به تقلید از آن به انجام رساند. این منظومه شامل این بخشهاست: حمد، مناجات،...
ابرگهربار | بخش ادبیات منظومه‌ای به تقلید مخزن الاسرار نظامی، سرودۀ ارشد برنابادی هروی (1025- ذیحجۀ 1114ق / 1616- آوریل 1703م). ارشد این مثنوی را به نام عباسقلی خان بن حسن خان بن حسین خان شاملو حاكم هرات و بیگلربیگی خراسان در دوران شاه صفی و شاه عباس ثانی سروده است و ظاهراً نظم آن كمی قبل از حكومت عباسقلی خان آغاز شده و در اوایل سا...
ابدع البدایع | بخش ادبیات اَبْدَعُ الْبَدایِع، کتابی در فن بدیع به زبان فارسی، نوشتۀ میرزامحمدحسین گرگانی، ملقب به شمس‌العلماء، مدیر مدرسۀ علمیه. از کتابهای نسبتاً متأخر در این موضوع است. به گفتۀ خود مؤلف، نگارش آن مصادف با ایام نهضت مشروطیت بوده است و عنوان «سراج البلغاء» (= 1328 ق) برای تاریخ نگارش آن پیشنهاد شده که مؤلف نپذیرفته اس...
ابدال | علی اکبر دیانت شاعر متصوّف تُرک، متخلّص به ابدال و معروف به «قره ابدال شمسی» (1244-1303 ق / 1828-1886 م) که به زبان فارسی نیز شعر می‌سرود. وی در شهر قونیه و در خانواده‌ای فقیر زاده شد. نامش سلیمان و نام پدرش عثمانی بود (اینال، TDEA; 5 / 1768). به علت فقر در کودکی تحصیلاتش ناتمام ماند و در 1259 ق / 1843 م به بارگاه مولانا جل...
ابدال | علی بته کن اَبْدال، تخلص دو شاعر پارسی‌گوی در سده‌های 9 و 10ق / 15 و 16م. از آنان تاکنون دیوانی به دست نیامده است، اما اشعارشان به‌طور پراکنده در تذکره‌ها ثبت است. 1. ابدال بلخی: اصل او از بلخ بود. در روزگار سلطان یعقوب ترکمان (آق‌قویونلو) در آذربایجان به خدمت او رسید. پس از مرگ سلطان یعقوب (896ق / 1490م) به اصفهان رفت ...
آیینه عباسی | بخش ادیان و مذاهب آیینۀ عَبّاسی، كتابی كلامی‌در ردّ بر یهود و نصارا به زبان فارسی، نوشتۀ ابواحمد محمدبن عبدالنبّی بن عبدالصّانع محدث اخباری نیشابوری معروف به میرزا محمد اخباری (1178-1332 ق / 1764-1816 م). نام كامل كتاب، آیینۀ عباسی در نمایش حق‌شناسی است كه به‌عنوان «امالی العباسی» یا « امالیة العباسی فی رد علی النصاری» نیز یاد...
آیینه شاهی | صمد موحد آیینۀ شاهی، كتابی فلسفی و اخلاقی به زبان فارسی نوشتۀ محمدبن مرتضی، معروف به ملامحسن فیض كاشانی (1008-1091 ق / 1599-1680 م). دانشمند بزرگ شیعی ایرانی و معاصر با شاه عباس دوم صفوی (1052-1077 ق / 1642-1666 م). این كتاب، ترجمۀ گزیده‌ای از اثر دیگر همین مؤلّف به نام ضیاءالقلب است كه به عربی نوشته شده است (مرعشی، 1...
آیینة سکندری | بخش ادبیات آیینۀ سِکَنْدَری، کتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ میرزا عبدالحسین خان معروف به آقاخان کرمانی(1270-1314 ق / 1854-1896 م). این کتابی در پی یک دوره تاریخ‌نویسی درباری، از کتب تاریخی درخور توجّه ایران در سدۀ اخیر به‌شمار می‌رود. میرزا آقاخان نوشتن این کتاب را ظاهراً پس از 1307 ق / 1890 م (تا احتمالاً 1309 و 1310...
آیینه حکمت | آیینۀ حِكْمَت، كتابی فلسفی و كلامی ‌به زبان فارسی نوشتۀ میرزا حسن لاهیجی قمی ‌(د 1121 ق / 1709 م) پسر ملاعبدالرزاق لاهیجی قمی ‌(د 1072 ق / 1662 م). وی این كتاب را در باب آشتی دادن میان حكمت و شریعت و بیان یگانگی آن دو، ظاهراً در 1070 ق / 1660 م نوشته است. بسیاری از متفكران و حكمای بزرگ اسلامی‌ مانند ابوسلیمان...
آیینه جهان نما و طلسم گنج گشا | صمد موحد آیینۀ جَهانْ‌نُما وَ طِلِسْمِ گنْجْ‌گُشا، كتابی عرفانی به زبان فارسی نوشتۀ ابوسعید بن مجتبی یمانی یا یحیی یمنی كه به نام صدراعظم فخرالاسلام احمد خالدی نوشته شده است. كتاب نثری آمیخته به نظم دارد و موضوع اصلی آن عبارت است از بیان حقیقت انسان و اسرار و بدایع آفرینش وی، تا آینه‌ای باشد كه هر‌كس در آن می‌نگرد، شن...
آیینه اسکندری | آذرتاش آذرنوش آیینۀ اِسْكَنْدَری، داستانی منظوم در قالب مثنوی به بحر متقارب محذوف یا مقصور، به زبان فارسی، سرودۀ امیر خسرو دهلوی (651-725 ق / 1253-1324 م). این داستان یكی از پنج منظومه‌ای است كه امیرخسرو به پیروی از خمسه یا پنج گنج نظامی‌ ساخته است. آیینۀ اسكندری در این مجموعه كه آن نیز به پنج گنج معروف است، در برابر اسكند...
آیین سخنوری | سید علی آل داوود آیینِ سُخَنْوَری، کتابی دربارۀ سخنوری و فن خطابه و شیوه‌های آن همراه با گزیده‌ای از خطابه‌های سخنوران مشهور جهان به زبان پارسی، نوشتۀ سیاستمدار و دانشمند معاصر ایران، محمدعلی فروغی (1256-1321 ش). این کتاب در 2 جلد است: جلد نخستین در 4 مقاله است و مؤلف در آن به بیان کلیاتی دربارۀ فن خطابه و مراحل و اقسام و شرا...
آیین اکبری | سید علی آل داوود آیینِ اَكْبَری، كتابی در دانشهای گوناگون اجتماعی، ادبی، تاریخی، اقتصادی و جغرافیایی به زبان فارسی، نوشتۀ شیخ ابوالفضل علاّمی ‌(958-1011 ق / 1551-1602 م) (ه‍ م)، فرزند شیخ مبارك ناگوری (911-1001ق / 1505-1593م) و برادر فیضی دكنی (954-1004 ق) شاعر فارسی گوی هند. این كتاب، گونه‌ای دائرةالمعارف در دانشها، باورها و...
آیین اسکندری | سید علی آل داوود آیینِ اِسْكَنْدَری، منظومه‌ای به زبان پارسی اثر علی ملقّب به زین‌العابدین بن عبدالمؤمن بن صدرالدین متخلّص به نویدی و سپس عبدی، و مشهور به عبدی بیك شیرازی (921- 988ق / 1515-1580م). این مثنوی كه نام آن را برخی از فهرست‌نویسان ایرانی آیینۀ اسكندری ضبط كرده‌اند، منظومۀ پنجم از نخستین خمسۀ (پنج گنج) این سراینده و ...
آینده | بخش ادبیات فارسی آیَنْده، مجله‌ای به زبان فارسی که به کوشش دکتر محمود افشار در 1304 ش در تهران بنیاد نهاده شد. انتشار این مجله به دو دورۀ متمایز تقسیم می‌گردد: 1. دورۀ قدیم که مشتمل بر 4 دورۀ سالانه است و مدیریت آن را بنیادگذار مجله، محمود افشار، به عهده داشت. دورۀ اول و دوم آن پیاپی، هریک در 12 شماره منتشر گردید (1304-1305ش)...
اَبدال (تخلص) | علی بته کن
اَبدال (شاعر) | علی اکبر دیانت
اَبدع البدایع | بخش ادبیات
جُنگ* |
حسنعلی خان گروسی* |
آمال العارفین | سید علی آل داوود آمالُ ‌الْعارِفین، منظومه‌ای عرفانی و دینی به زبان فارسی، سرودۀ حاج ابوالقاسم تاجر تهرانی متخلص به پروین، از دانشوران و شاعران اواخر سدۀ 13 ق / 19 م. این کتاب به 37 رَشحه تقسیم شده و در ضمن آن مطالب گوناگون عرفانی، فلسفی و دینی آمده است و بیش‌ترین بخشهای آن مشتمل بر شرح جمله‌هایی از خطبه‌های امیرالمؤمنین علی ...
آموزش و پرورش | بخش ادبیات آموزِش و پَروَرِش، مجلّۀ رسمی وزارت آموزش و پرورش که نخستین‌ بار در فروردین 1298 ش در زمان وزارت نصیر‌الدوله به نام مجلۀ اصول تعلیمات منتشر گردید، مدّت دو سال هر سال 6 شماره از آن انتشار یافت (یغمایی، 113). این نشریه مدت پنج سال تعطیل بود و پس از این فترت بار دیگر از فروردین 1304 تا اسفند 1306 ش بنام مجلۀ تعل...
آنندرام | بخش ادبیات آنَنْدْرامْ، (د 1164ق / 1751م)، شاعر و نویسندۀ پارسی‌گوی هند متخلص به مخلص. وی در سود هره از توابع لاهور به دنیا آمد. پدرش راجه هرده رام چهتری لاهوری، از طبقۀ چهتریان (چهتری یا كهتری = كشتری، طبقۀ امیران و سپاهیان در هند) بود كه از طبقات صاحب نفوذ هند محسوب می‌‌شدند (آزاد، 425؛ كوپاموی، 660؛ شفیق‌، 121؛ بهگوا...
آنندراج | فتح الله مجتبایی آنَنْدْراج، فرهنگ فارسی، گردآوردۀ محمد پادشاه متخلص به «شاد»، فرزند غلام محیی‌الدین، منشی مهاراجه میرزا آنند گجپتی راج‌منه سلطان بهادر، حاكم ویجی نگر (ویجیه‌نگر) از ایالات دكن. این كتاب‌به اشارۀ ابن راجه و به نام او (آنندراج) تألیف شده است. كار تألیف كتاب، در 1306 ق / 1888 م به پایان رسید، و یك سال بعد، در 3 ...
آواز پر جبرئیل | صمد موحد آوازِ پرِ جِبْرَئیل‌، رساله‌ای تمثیلی‌، از رسایل عرفانی شیخ شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرك سهروردی معروف به شیخ اشراق (549-587ق / 1154-1191م‌). این رساله با نقل حكایتی از خواجه ابوعلی فارمدی (از مشایخ عارفان سدۀ 5 ق / 11 م و استاد امام محمد غزالی‌) به این شرح آغاز می‌شود: «او را پرسیدند كه چون است كه كبود جا...
آهی | فتح الله مجتبایی آهی، حَسَن بَنْلْی (د 923ق / 1517م)، شاعر و ادیب ترک، در دوران سلطنت سلیم اول. زادگاه او ترستنیک (در نزدیکی نیکوپولیس) بود و پدرش، سیدی خواجه در آن شهر به بازرگانی اشتغال داشت. آهی پس از مرگ پدر، به استانبول آمد و به کارهای ادبی و نویسندگی مشغول شد و یک چند در مدرسۀ بایزید پاشا در بروسه مدرس بود، ولی از این ک...
آیتی | سید کاظم موسوی بجنوردی آیـتی، عبدالحسین بافقی یزدی (1288-1372ق / 1871-1953م)، ادیب و شاعر و نویسندۀ ایرانی. در تفت از توابع یزد در خانواده‌ای روحانی زاده شد. پدرش، شیخ محمد، معروف به حاج آخوند تفتی از ائمۀ جماعت و واعظان فاضل یزد و در زادگاه خویش مرجع امور مذهبی بود. عبدالحسین در نوجوانی به لباس روحانیت درآمد و به آموزش ادبیات و عل...
آهی ترشیزی | فتح الله مجتبایی آهیِ تُرْشیزی، یا جُغَتایی، سلطانقلی بیک متخلص به آهی (د 927 ق / 1521 م)، شاعرِ غزلسرای سدۀ 10 ق / 16 م. وی از امیران الوس جُغَتا، و از نزدیکان و ندیمان غریب میرزا، فرزند سلطان حسین بایقرا به ‌شمار می‌رفته، و گفته‌اند که مردی «عاشق‌پیشه و خوش‌مشرب» بوده است. آهی در تبریز درگذشت (سام میرزا، 340؛ آذر، 1 / 47؛ گ...
ابجدی | بخش ادبیات اَبْجَدی، میرمحمد اسماعیل (سدۀ 12 ق / 18 م)، شاعر پارسی‌گو و اردوسرای هندی. پدرش، سیدشاه‌میر، از اهالی بیجاپور و از خویشان مورّخ مشهور، ملامحمدقاسم فرشته بود، و چنانکه ابجدی خود در دیوان اشعارش اشاره کرده، پدر و جدّش نیز شعر می‌سروده‌اند (محوی، الف، ب). پدرش از بیجاپور به چنگلپوت1 در کرناتک2 مهاجرت کرد و ابجد...
ابراهیم اردوبادی | علی بته کن اِبْراهیمِ اُردوبادی، شاعر ایرانی قرن 11 ق / 17 م. وی از سادات آذربایجان و دامادِ ریاضی‌دان این قرن، محمدباقر یزدی (د پیش از 1056 ق / 1646 م) بود (نصرآبادی، 197؛ تربیت، 14). در میانۀ عمر در حدود 1040 ق / 1630 م، راهی هندوستان شد (آقابزرگ، 9 / 14) و با راه یافتن به دربار شاه جهان (1037- 1068 ق / 1628- 1658 م)،...
ابراهیم اصفهانی | علی بته کن اِبْراهیمِ اِصْفَهانی، میرزا ظهیرالدّین (د 989 ق / 1581 م) فرزند میرزاشاه حسین (مق‍ ‍929 ق / 1523 م)، شاعر، فرهنگ‌نویس، ادیب و خوشنویس دورۀ صفوی. پدرش وزیر شاه اسماعیل اول صفوی (892-930 ق / 1487-1524 م) بود. وی و برادرش میرزا اسماعیل پس از کشته شدن پدرشان مدتی در اصفهان به سختی روزگار می‌گذرانیدند، چنانکه در ...
ابراهیم حقی | علی اکبر دیانت اِبْراهیمْ حقّی، ارزرومی ‌(ارضرومی) شاعر، عارف و دانشمند مشهور ترك (1115-1186 ق / 1703-1772 م). وی در قصبۀ «حسن قلعه» از توابع شهرستان ارزروم (در شرق تركیه) زاده شد. پدرش درویش عثمان حُسنی بن ملاّبكر، ملقّب به «حقیرالله»، از عارفان مشهور ناحیۀ ارزروم بود. درویش عثمان در همان سال ولادت فرزند، حسن قلعه را ترك و...
ابراهیم گیلانی | علی بته کن اِبْراهیمِ گیلانی، پسر شیخ عبدالله زاهدی گیلانی، از دانشمندان، شاعران و خوشنویسان قرن 12ق / 18م. ابراهیم كوچك‌ترین فرزند خانوادۀ خود بود. مقدمات علوم را در لاهیجان نزد پدرش كه به علم و تقوی زبانزد بود، فراگرفت و در شاعری و خوشنویسی و ترسل مهارت كامل یافت (حِزین، تاریخ، 5؛ همو، تذكره، 21). در توصیف خط ابراهیم ...
ابن بی بی | علی اکبر دیانت اِبْنِ بی‌بی‌، حسين‌ بن‌ محمد بن‌ علی‌ جعفری‌ رغدی‌ (د پس‌ از 680 ق‌/ 1281 م‌)، ملقب‌ به‌ ناصرالدين‌ معروف‌ به‌ ابن‌ بی‌بی‌ يا ابن‌ بی‌‌بیِ مُنجمه‌، اديب‌ و تاريخ‌نگار ايرانی‌. از زندگانی‌ او جز آنچه‌ خود در كتابش‌ الاوامر العلائية آورده‌ ــ كه‌ آن‌ هم‌ بيشتر به‌ احوال‌ والدينش‌ مربوط است‌ ــ آگاهی‌ ديگری‌ ند...
ابن حسام خوافی | فتح الله مجتبایی اِبْنِ حُسامِ خوافی‌، مولانا جمال‌الدين‌ محمدبن‌حسام‌ (د 737 ق‌/ 1337 م‌)، شاعر سده‌های‌ 7 و 8 ق‌/ 13 و 14 م‌. وی‌ در اصل‌ از مردم‌ خواف‌ بوده‌ ولی‌ در شهر هرات‌ زندگی‌ می‌كرده‌ است‌ و مرقدش‌ نيز در آنجاست‌. ابن‌حسام‌ از شاعران‌ دربار ملك‌ شمس‌الدين‌ كَرت‌ بوده‌ و در قصيده‌ای‌ كه‌ در 729 ق‌ به‌ زبان‌ عربی‌ سر...
ابن حسام قهستانی | فتح الله مجتبایی اِبْنِ حُسامِ قُهِسْتانی‌، يا خوسفی‌، شمس‌الدين‌ محمد بن‌ حسام‌الدين‌، از شاعران‌ معروف‌ شيعی‌ سدۀ 9 ق‌/ 15 م‌. وی‌ در حدود 782 ق‌ در خوسف‌ قهستان‌ (كه‌ اكنون‌ از نواحی‌ بيرجند است‌) زاده‌ شد و در همانجا به‌ تحصيل‌ مقدمات‌ علوم‌ پرداخت‌. به‌ گفتۀ مولانا حسامی‌ واعظ در مزارنامه‌، پدران‌ وی‌ اهل‌ علم‌ و ارشاد ب...
جلال خوافی | نصرالله پورجوادی جلال‌الدین محمد بن علی، معروف به شاه خوافی و متخلص به جلال، وزیر، شاعر و نویسنده‌ای که در نیمۀ دوم سدۀ 7ق / 13م متولد شده، و نیمۀ اول سدۀ 8 ق / 14م را در مناطق یزد، کرمان و شیراز به سر ‌برده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). تاریخ درگذشت او معلوم نیست.
جلال‌الدین بلخی |
جلال‌الدین عضد |
جلال عکاشه |
جلال طبیب خوافی شیرازی | نصرالله پورجوادی جلال‌الدین احمد بن یوسف بن الیاس، طبیب و شاعر، متخلص هم به جلال، هم به طبیب، معاصر خواجه شمس‌الدین محمد حافظ. وی منسوب به خانواده‌ای اهل علم و ادب بود که برخی از ایشان به طبابت اشتغال داشتند و احتمالاً در قرن 7ق / 13م از شهر خوافِ خراسان به شیراز کوچ کرده و در آنجا ساکن شده بودند (صفا، 3 / 1032). به همین سبب ...
جلال عضد یزدی | علی بته کن متخلص به جلال، شاعر پارسی‌گویِ سدۀ 8 ق / 14م، و ستایشگر برخی از امیران خاندانهای چوپانی و اینجو.
جلالی | معصومه ابراهیمی جَلالی، از ایلات بزرگ کُردِ پراکنده در استان آذربایجان غربی. سبب نام‌گذاری: دربارۀ وجه تسمیۀ جلالیها نظرهای مختلفی داده‌اند. مثلاً برخی از پژوهشگران کُرد، گلالیهای کنونی را همان جلالیها دانسته‌اند (جاف، 290).
الجمال | اسماعیل شمس نشریه‌ای آزاد، مستقل و غیردولتی که با مضمون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در فاصلۀ زمانی 26 محرم 1325ق تا 26 ربیع‌الاول 1326ق / 11 مارس 1907 تا 28 آوریل 1908م و در 35 شماره در تهران چاپ و منتشر می‌شد (صدرهاشمی، 1 / 250).
جمال‌الدین | علی کاتبی تخلص چند شاعر پارسی‌زبان که بیشتر در سده‌های 6 و 7ق / 12 و 13م، در ایران می‌زیسته‌اند.
جمال‌الدین حسین انجو | عبدالله مسعودی آرانی مؤلف فرهنگ جهانگیری و از صاحبْ‌منصبان دوران جلال‌الدیـن اکبـر (سل‍ 963-1014ق / 1556-1605م) و جهانگیرشاه گورکانی (سل‍ 1014-1037ق / 1605-1627م). وی پسر فخرالدین حسن مشهور به شاه‌حسن، از سادات انجویۀ شیراز است (صفا، 5 / 376-377؛ نک‍ : ‌فسایی، 2 / 949).

ادبیات فارسی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

ادبیات فارسی

ورود به سایت

ثبت نام