ابدال

اَبْدال، تخلص دو شاعر پارسی‌گوی در سده‌های 9 و 10ق /  15 و 16م. از آنان تاکنون دیوانی به دست نیامده است، اما اشعارشان به‌طور پراکنده در تذکره‌ها ثبت است.
1. ابدال بلخی: اصل او از بلخ بود. در روزگار سلطان یعقوب ترکمان (آق‌قویونلو) در آذربایجان به خدمت او رسید. پس از مرگ سلطان یعقوب (896ق / 1490م) به اصفهان رفت و به خدمت شاه اسماعیل اول درآمد (آذر بیگدلی، 306). از سال مرگ ابدال بلخی اطلاع درستی در دست نیست، اما چنین به نظر می‌رسد که وی در 930ق / 1523م درگذشته باشد. ایمان (ص 49) و صبا (ص 49) از روی اشتباه این سال را زمان مرگ ابدال اصفهانی پنداشته‌اند. صبا (صص، 12، 49) زندگینامۀ ابدال اصفهانی و بلخی را با هم خلط کرده است. به گفتۀ آذر بیگدلی (همانجا) اشعار او از هزل و طنز خالی نبوده است.
2. ابدال اصفهانی: اصل وی از اصفهان بود و در این شهر به عطاری اشتغال داشت. وی از همنشینان سام میرزا صفوی (923-975 ق / 1517-1567 م) به شمار می‌رفت و سام میرزا پاره‌ای از احوالات وی را از قول خود او در تحفۀ سامی نقل کرده است. ابدال به‌سبب دلباختگی و تحول روحی کسب و کار را بر هم زد و روشی قلندرانه در پیش گرفت. 3 سال در اصفهان و 5 سال در تبریز بدین روش به سر برد، ولی سرانجام توبه کرد و تا پایان عمر به عبادت مشغول شد (سام میرزا، 212-214؛ آذر بیگدلی، 173). سام میرزا اشعاری از او، از جمله دو بیت از چکامه‌ای که وی در جواب قصید‌ه‌ای از کاتبی در مدح علی بن ابی‌طالب (ع) سروده، نقل کرده است که نمودار شیوۀ دلنشین و طبع روان او در شاعری است (ص216).
سام میرزا و آذر بیگدلی به زمان مرگ ابدال اشاره‌ای ندارند، اما برخی از تذکره‌نویسان مرگ وی را در قندهار و در حملۀ سام میرزا به این شهر می‌دانند (اوحدی، به نقل از مترجم مجالس النفائس، 113؛ صبا، 49؛ لکهنوی، 19). از آنجا که این واقعه در 942 ق / 1535 م روی داده است (علاّمی، 1 / 135)، مرگ ابدال ‌می‌بایست در این سال بوده باشد. صبا (همانجا) و ایمان (ص 49) واقعۀ مذکور را در 930 ق ثبت کرد‌‌‌ه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، اما سخن ایشان با توجه به گفتۀ ابوالفضل علاّمی (همانجا) و نیز با توجه به اینکه در این تاریخ سام میرزا فقط 7 سال داشته، مردود است. لکهنوی (همانجا) مزار ابدال را در قندهار می‌داند.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکدۀ آذر، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد بن معین‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطیِ کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 3887؛ ایمان، رحم علیخان، منتخب اللطایف، به کوشش محمد رضا جلالی نائینی و امیرحسین عابدی، تهران، 1349 ش؛ سام میرزا، تحفۀ سامی، به کوشش همایونفرخ، تهران، 1347 ش؛ صبا، محمد بن محمد، روز روشن، به کوشش رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343 ش؛ علاّمی، ابوالفضل، اکبرنامه، به کوشش آغا احمد علی و مولوی عبدالرحیم، کلکته، 1877 م؛ لکهنوی، آفتاب رای، ریاض العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، پاکستان، 1396 ق / 1977 م.

علی بته‌کن