ابن ابار ابوجعفر

اِبْن اَبّار،   ابوجعفر احمدبن محمّد خَولانی (د 430 یا 433ق /  1039 یا 1042م)، شاعر دولت عَبّادی در اشبیلیه. وی به قبیلۀ قحطانیِ خَوْلان بن عمرو منسوب است كه افراد آن پس از فتح اندلس، در آن دیار باقی ماندند و سپس بعضی از آنان در قرطبه مسكن گزیدند (ابن‌حزم، 418). سَمع بن مالك خولانی (د 102ق /  721م، قس: ابن عذاری، 2 / 25) كه عمر بن عبدالعزیز (د 101ق) او را بر اندلس گمارد، از همین طایفه بود. برخی دیگر از افراد این خاندان، در اشبیلیه ساكن شدند و مسجد بزرگ آنجا را كه به مسجد خَولانّیین معروف گشت، بنیاد نهادند (تِرِس سادابا، XXII / 348).
همۀ آنچه دربارۀ ابن ابار توان یافت در سه منبع اصلی گرد آمده است: 1. البدیع فی وصف الرّبیع، تألیف اسماعیل بن محمّد حِمیری معروف به حبیب (د 440ق /  1048م) كه شاگرد ابن ابّار و راوی شعر او بوده است (ص 164: فهرست)؛ 2. جذوة المقتبس، تألیف حُمَیدی (د 488ق / 1095م). اهمیت این كتاب در آن است كه مؤلف اطلاعات خود را مستقیماً از گفتار ابن حزم (د 456ق /  1063م) در دیداری كه با او در «المرّیه» داشته نقل كرده است. در این كتاب دو بیت از ابن ابّار آمده كه وی در آنها ابوالولید حمیری را به مرگ جاریه‌ای (دختر یا كنیز) و ولادت فرزندی تسلیت و تهنیت گفته است (حمیدی، 107؛ مقری، 3 / 477). مقری همانجا به خطا پنداشته است كه مقصود از ابوالولید، معتضد بن عباد امیر اشبیلیه است؛ 3. روایت ابن بسام كه او خود از حدیقۀ ابوعامر بن مَسلَمة (ضبّی، 80) و حلّۀ ابن ابّار قُضاعی (2 / 366، 367) نقل كرده است. در این روایت اشعاری ادیبانه كه میان ابن‌ابّار و ابوالاصبغ بن عبدالعزیز (ابن بسام، 2 / 206) و نیز میان ابن ابّار و ابوالولید محمدبن عبدالعزیز رد و بدل شده، آمده است (ابن‌بسام، 2 / 155، 206). تقریباً همۀ منابع متأخرتر مطالب خود را دربارۀ ابن اَبّار از الذّخیرة یا الجذوة گرفته‌اند. اینك با بررسی منابع مذكور، و نیز از خلال مناظرات و مفاخرات شعری و تهنیتهایی كه میان وی و دیگران رد و بدل شده می‌توان تصویر كلی از ابن ابار و عصر او به دست داد. شعر ابن ابّار اغلب توصیفی، نسیب، تشبیب و غزل است و می و تفرّج و عشق زنان موضوع اصلی غالب اشعار اوست (EI2).
ابن خلكان (1 / 142) اشاره می‌كند كه شماری از ابیات مسلّم او را در نسخۀ بزرگ وفیات كه در اسكندریه نوشته، آورده است. حاجی خلیفه (1 / 763) نیز دیوانی به او نسبت داده است، امّا معلوم نیست اشعار ابن ابار در دیوانی گردآوری شده باشد، مگر اینكه اشعار پراكندۀ او را در پیش‌نویسی جمع كرده و یا دیوان ابن ابّار قضاعی را به جای دیوان ابن ابّار خولانی گرفته باشند و ظاهراً شعر ابن ابّار چندان نبوده كه دیوانی گرد آید. برخی از نویسندگان متأخر، بعضی از آثار قضاعی را به خولانی نسبت داده‌اند، از آن جمله است اعتاب الكُتّاب (حاجی خلیفه، 1 / 125) و دُرر السِّمط فی خبر السِّبط (بغدادی، 1 / 466)، كحّاله نیز (1 / 100) دچار همین لغزش شده است و به حدود 200 سال فاصله كه میان خولانی و قضاعی (د 658ق) بوده، توجه نداشته است. دو كتاب مذكور كه تألیف ابن ابّار قضاعی است به چاپ رسیده است (EI2).

مآخذ:   ابن ابار قضاعی، محمدبن عبدالله، الحلّة السّیراء، به كوشش حسین مؤنس، قاهره، 1963م؛ ابن بسّام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1979م؛ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1983م؛ ابن خلكان، وفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1967م؛ ابن‌عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب فی اخبار ملوك الاندلس و المغرب، به كوشش راینهارت دزی، لیدن، 1849م؛ اخبار مجموعة، به كوشش امیلیو لافونته القنطره، مادرید، 1867م؛ بغدادی، اسماعیل بن محمدامین، ایضاح المكنون، استانبول، 1344-1345ق؛ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ حمیدی، محمدبن فتوح، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، به كوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، 1983م؛ حمیری، ولید اسماعیل بن عامر، البدیع فی وصف الرّبیع، به كوشش هنری پرس، رباط، 1940م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش محمد یوسف نجم، بیروت، 1391ق / 1971م؛ ضبّی، احمدبن یحیی، بغیة الملتمس، به كوشش فرانسیسكو كودرا، 1884م؛ كحّاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق، 1376-1381ق؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، به كوشش اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطّیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1968م؛ نیز:

EI2; Terés Saadaba, E. »Linajes Arabes en Al. Andalus«, Al. Andalus, Madrid, 1957.
محمد احمد موسوی آل طعمه