تاریخ نشر کتاب در ایران/ عبدالحسین آذرنگ- بخش ششم

1393/7/22 ۱۱:۰۸

دهۀ 1320ش شاهد تحولاتی بود که مسیر نشر ایران را تغییر داد. کافی است فقط به چند سرفصل تحول نگاه کنیم تا آشکار شود چرا نشر کتاب در این دهه به رغم رشد اندک، دستخوش چنان تحولاتی شده است. به این سر فصل ها اشاره می کنیم و در جای خود به آنها می پردازیم.

فضای سیاسی کشور پس از خروج رضا شاه از کشور و به هم خوردن سامانۀ استبدادی تغییر کرد و سانسور، از مانع های بزرگ بازدارندۀ نشر، و نظارت های پلیسی دستگاه نظمیه برداشته شد. آزادی بیان، تجمع ها و تشکل ها شاید تنها ار مغان جنگ و اشغال به ایران بود.
فضای اجتماعی و فرهنگی کشور هم به تاثیر از تحولات سیاسی و نیز ورود موج تازه و دیگری از مدرنیته، به ویژه با حضور متفقین در ایران و اجرای برنامه هایی فرهنگی از سوی آنان در راه ترویج فرهنگ غربی، دستخوش تغییر شد؛
واکنش جامعه در برابر روندهای پیشین، جنگ، اوضاع و احوال جهانی، اوضاع داخلی، تلاش در راه تحقق یافتن انتظارات و آرمان های خود با استفاده از آزادی های نسبی به دست آمده، به پیدایش جریان هایی در زمینه های مختلف، از سیاسی و عقیدتی گرفته تا شاخه های فرعی فرهنگی، انجامید. جنبش ملی در سال های پایانی دهۀ 1320ش و سال های آغازین دهۀ 1330ش و رشد بی سابقۀ تشکل های سیاسی، اجتماعی، صنفی، افزایش بی سابقۀ نشست های جمعی، گردهمایی ها، انتشار نشریه ها و سایر تکاپوهای جمعی و اجتماعی از ثمرات آن واکنش گسترده بود( به این جنبش ها و جریان ها بعداً اشاره خواهد شد)؛
زبان دوم کشور پس از جنگ جهانی دوم تغییر کرد، و در پی آن زبان دوم نشر، یا زبان ترجمه در نشر، هم تغییر کرد و مترجمان تازه ای با سلیقه ها و انتخاب های دیگری به میدان آمدند. حال و هوای آثار ترجمه شده به فارسی هم عوض شد. تغییر یافتن زبان ترجمه سبب شد سرچشمۀ تاثیرهای فرهنگی و دیدگاه ها و نگرش های پیوند خورده با آنها عوض شود. تغییر یافتن زبان دوم در کشور نیز موجب شد که محل تحصیل دانشجویان ایرانی در خارج تغییر کند، رشته های تحصیلی، روش ها، نگرش ها، تحلیل ها، برداشت ها ، سلیقه ها ،ذائقه ها و بسیاری جنبه های دیگر هم به پیروی از آنها تغییر بیابد. کافی است به این نکتۀ ساده توجه شود که بازگشت نخستین دستۀ دانشجویان فارغ التحصیل از آمریکا پس از جنگ جهانی دوم و به ویژه در رشته های فنی و صنعتی، با بازگشت نخستین دستۀ دانشجویان فارغ التحصیل از فرانسه و سویس و آلمان پیش از جنگ جهانی دوم، چه تفاوت هایی با یکدیگر داشته است. افزون بر این، آشنایی با زبان دوم جدید در خود ایران، به تغییر یافتن منابع ترجمه راه برد و فرهنگی که از راه ترجمه منتقل می شد، تفاوت های عمیقی با فرهنگ پیش از آن داشت. از بررسی کتاب های ترجمه شده می توان به تفاوت های اساسی در این زمینه به خوبی پی برد؛
تحولات در عرصۀ فنّاوری ها، که فنّاوری های چاپ و نیز شیوه های نشر هم از آن بر کنار نبود، پس از جنگ جهانی دوم بر همه جای جهان، از جمله بر ایران، تاثیر گذاشت. ماشین ها و دستگاه های جدید چاپ، عکاسی و روش های تولید انبوه کتاب، از رهاوردهایی بود که بر نشر تاثیر مستقیم گذاشت؛ البته این تاثیر در ایران از نیمۀ دهۀ 1330ش آشکار شد که بهبود وضعیت اقتصادی به جامعه مجال داد تا تحولات جدید را بپذیرد و به نشر راه دهد؛
تحولات در عرصۀ جهانی گاه بر نشر تاثیر مستقیم داشت و گاه غیر مستقیم. تقسیم بندی جدید بلوک های سیاسی بر گرایش های سیاسی تاثیر مستقیم داشت، و بازتاب های مستقیم و غیر مستقیم همین گرایش ها را در انتشار انبوهی از آثار می توان بررسی کرد؛
تحولات در عرصۀ آموزش، افزایش دانش آموزان و دانشجویان، تاسیس دانشگاه ها و مدرسه های عالی جدید و پیدایش نیازهای تازه برای منابع آموزشی محرک تازه ای در نشر به شمار می رفت؛
شماری از جوانان آرمان خواه در زمینه های مختلف از اواخر دهۀ 1320 و در سال های نخستین دهۀ 1330ش در عرصه های بسیاری فعال شدند و دسته ای از آنان هم به نشر روی آوردند. چنانچه روزی پژوهش گری به بررسی تبارشناسی فعالان در حوزۀ نشر بپردازد، از ناشران و چاپ گران و پخش گران و کتابفروشان گرفته تا نویسندگان و مترجمان و روزنامه نگاران و ویراستاران و هنرمندانِ کتاب آرا و دیگر کاردیدگان مرتبط با گسترۀ پهناور نشر، تاثیرهای عمیق آن سال هارا از جنبه های مختلف بر آنها خواهد دید.

این عامل ها و محرک ها بود که نشر ایران را در دهۀ 1320ش به مسیر دیگری انداخت که ویژگی های آن را در جزئیات باید دید.

در نگاهی اجمالی،کافی است به نام های زیر، از نویسنده و مترجم و ناشر و همکاران مولد و موثر نشر، نظری بیافکنیم که در آن دهه در عرصۀ نشر فعال و سپس سرشناس شدند. تجربه اندوزی شماری از اینان در آن دهه، پشتوانۀ فعالیت هایشان را در دهه های بعد فراهم آورد:

آذر یزدی، مهدی؛ آرام، احمد؛ آل احمد، جلال؛ آل رسول، عبدالحسین؛ آیتی، عبدالمحمد؛ اسلامی ندوشن، محمد علی؛ اشرفی، ابوالقاسم؛ افشار، ایرج؛ افکاری، جهانگیر؛ اقبال، جواد؛ امیرانی، علی اصغر؛ انور، منوچهر؛ ایران پرست، نورالله؛ بارفتنی، اسماعیل؛ بروخیم، یهودا؛ به آذین، م.الف.؛ بهرامی، محمد؛ بهزاد، محمود؛ بهزادی، علی؛ بیرشک، احمد؛ پرهام، سیروس؛ توکل، عبدالله؛ جعفری، عبدالرحیم؛ جهانشاهی، ایرج؛ حیدری، علیرضا؛ دانشور، سیمین؛ دریابندری، نجف؛ رحیمی، مصطفی؛ رمضان شیرازی، داوود؛ رمضانی های ناشر (چند تن)؛ زرین کوب، عبدالحسین؛ سبوحی، نصرالله؛ سحاب، عباس؛ سعادت، اسماعیل؛ سعیدی سیرجانی، علی اکبر؛ سمسار، مهدی؛ سمیعی گیلانی، احمد؛ سیدحسینی، رضا؛ شفا، شجاع الدین؛ شهریاری، پرویز؛ صفاری، حسن؛ صمیمی، جعفر؛ صنعتی زاده، همایون؛ طلوعی، محمود؛ طهوری، عبدالغفار؛ عطائی، احمد؛ علمی های ناشر (چند برادر)؛ عنایت، حمید و محمود؛ فشاهی، حسین؛ قاضی، محمد؛ قربانی، ابوالقاسم؛ کاشی چی، محمود؛کتابچی های ناشر و کتابفروش( چند تن)؛کشاورز،کریم؛ کیوان، مرتضی؛ لانکامرر، فریدریش(صحاف هنرمند و تربیت شدگان مکتب او)؛ متین رضا،حسینعلی؛ مجتبائی، فتح الله؛ محجوب، محمد جعفر؛ مسعود، محمد؛ مصاحب، غلامحسین ؛ مصباح زاده، مصطفی؛ معرفت، حسن؛ منصوری، ذبیح الله؛ ناتل خانلری، پرویز؛ ناصرالدین صاحب الزمانی،محمد حسن؛ نجفی، ابوالحسن؛ وزیری، هوشنگ؛ همایون، داریوش؛ یارشاطر، احسان؛ یونسی، ابراهیم.

حتماً می توان شماری نام دیگر بر این صورت افزود که در نشر ، در معنای گستردۀ کلمه، و به ویژه در نشر دهۀ 1330ش به بعد و در زمینه های تولید فنی کتاب ، سهم موثر داشته اند.

پیدایش دیدگاه ها، گرایش ها وگفتمان های تازه

در دنیای پس از جنگ جهانی دوم موجی از اندیشه ها و دیدگاه های جدید، همراه با واکنش های گسترده در برابر آنها، البته با توجه به اوضاع و احوال خاص هر جامعه ای، بر سراسر عالم تاثیر گذاشت. از میان دیدگاه ها و گرایش های گسترده ای که بیش از بقیه بر نشر ایران تاثیر گذاشته است، از اینها می توان یاد کرد:

    گرایش های چپ گر ا(مارکسیستی، سوویتی، سوسیالیستی، و اندیشه های طرفدار عدالت اجتماعی)؛
    گرایش های ملی گرایانه ( ناسیو نالیستی، شوونیستی، ایران گرا، باستان ستا، و طیفی از گرایش های وطن دوستانۀ معتدل و حساس تر به جنبه های فرهنگی) ؛
     گرایش های اسلام گرایانه، شیعی و مذهبی جدید ( سنتی، حوزوی، احیاگرانه، طرفدار اتحاد اسلامی، و انواعی از گرایش های اصلاح طلبانۀ مذهبی)؛
    گرایش های مدرن گرا ( نو گرا، غرب گرا، دیدگاه های های طرفدار تغییر، از طیف افراطی گرفته تا طیف اصلاحی و معتدل، یا تغییر یافتن برخی جنبه ها)؛
    کسروی گرایی و واکنشهای مخالف آن؛
    برخی گرایش های فکری، سیاسی، علمی، ادبی، هنری و متاثر از جنبش هایی در اروپا، آمریکا، هند، مصر و لبنان.

جلوه های این گرایش های عمده تر را در چندین زمینه می توان دید:

الف) تاسیس بنگاه های انتشاراتی جدید؛

ب) انتشار شماری آثار در کنار فعالیت های دیگر، یا مکمل فعالیت ها؛

پ) انتشار انواع تازه و بی سابقه ای از آثار؛

ت) ظهور نویسندگان و مترجمانی جدید و گاه با شیوه های زبانی و بیانی جدید .

هر نگرش و گفتمان تازه ای معمولاً زبان، واژگان، اصطلاحات، شیوۀ بیان، لحن و اختصاصات دیگری از آن خود دارد. برای مثال، اصطلاح ها و تعبیرهای تازه ای که در آثار چپ گرایان، ملی گرایان، یا کسروی گرایان نمایان شد، نشان می دهد که این گرایش ها از زبان و امکانات آن برای بیان دیدگاه های خود و نیز ایجاد تمایز، چگونه استفاده می کردند. گرایش ها و دیدگاه ها در عین حال با انواعی از نهاد ها، تشکل ها، تجمع ها و محفل ها ارتباط نزدیک داشته اند. تشکل های وابسته و متمایل به همۀ گرایش های سیاسیِ عامل در صحنه، تجمع های معمول گرایش های مذهبی، محفل های آشکار و پنهان گروه های عقیدتی، همگی از این دست اند. شماری از حزب ها و تشکل های سیاسی که امکانات مالی و نیروی انسانی شان اجازه می داد، گذشته از روزنامه یا نشریه ای سخنگو و وابسته به خود، مستقیم و غیر مستقیم کتاب منتشر می کردند. نشر کتاب و جزوه در دهۀ 1320ش از اصلی ترین راه های بیان یا ترویج عقیده به شمار می رفت. انتشار کتابی با حجم، محتوا، ظاهر و کیفیت مناسب، از سوی هریک از گرایش ها ، می تواند نشانۀ گویایی از توانایی تاثیر گذار تلقی شود.

چپ گرایی

در میان گرایش های جدید و گسترده، چپ گرایی به سبب حمایت های گسترده از آن، تاسیس حزب تودة ایران در 1320ش با سازماندهی حزبی و تشکیلاتی و همکاری شمار زیادی از برجسته ترین صاحب قلمان و روشن فکران آن زمان، به گرایش نیرومندتری تبدیل شده بود؛ آن هم در اوضاع و احوالی که اتحاد شوروی در مقام همسایه ای قدرتمند و با نفوذ، بخش هایی از خاک ایران را در اشغال خود داشت و هرکجا که می توانست از اعمال نفوذ و دخالت مستقیم و غیر مستقیم در امور خودداری نمی کرد. پیروزی اتحاد شوروی در جنگ، پیشروی کمونیسم در برخی نقاط جهان، ایجاد بلوک کمونیستی و تقسیم شدن جهان به دو قطب سیاسی، موجب شده بود که چپ گرایان معتقد به مشی اتحاد شوروی، خود را در آستانة پیروزی، در موضعی کاملاً تهاجمی و در حال پیشروی ببینند. نگرش امیدوارانه و خوشبینانه، احساس ظفرمندانه و مدعاهای فراوانشان، با پشتوانۀ فلسفی و روان شناختی، در آثاری که بیش از یک دهه انتشار داده اند، بازتاب یافته است.

اسلام گرایی

گرایش اسلام گرایانه و شیعی تقویت شد و نشر مذهبی با ویژگی های مخصوص خود، و نیز به عنوان شاخة مهمی از نشر، که به تدریج نویسندگان، مترجمان، ناشران، خوانندگان و بازار خود را یافت، همراه با نشر سنتی مذهبی و نشر مذهبی سنتی، که از دورة قاجار و تقریباً ار آغاز ورود فنّاوری چاپ به ایران تداوم یافته بود، بخش دیگری از بازار کتاب ایران را تشکیل داد. عامل های اصلی پیدایش این شاخه از نشر اجمالاً اینها بود:

ـ احیای اندیشة دینی و بیداری در کشورهای اسلامی در پرتو اسلام با فعالیت های سید جمال الدین اسد آبادی در عصر حکومت ناصر الدین شاه قاجار و سپس با کوشش های پیروان و ترویج گران آرمان های او در دوره های بعد ؛

ـ ظهور قشر تازه ای از روحانیان دگراندیش، مشروطه خواه و سیاسی اندیش که به بیان آراء از راه نوشتن و انتشار دادن توجه نشان دادند. میرزای نائینی و رسالۀ سیاسی او در نوع خود نمونۀ ظهور گفتمانی تازه در حوزۀ میان دین و سیاست است، گفتمانی که به ویژه آیت الله سید محمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر علی شریعتی و شماری دیگر بعدها در دهه های 1330 تا 1350ش و در مقیاس های بسیار گسترده تری به آن پرداختند و آثار فراوان و بی سابقه ای در این عرصه انتشار دادند؛

ـ فعال شدن حوزة علمیة قم و مدرسه های دینی در چند شهر دیگر که در دورة حکومت رضاشاه تا حد ممکن تضعیف شده بودند. در دهة 1320ش مرجعیت فراگیر آیت الله بروجردی پس از خلا ناشی از در گذشت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری، به احیا و تقویت حوزه بسیار کمک کرد و با رهنمودهای او و مساعی روحانیان همکارش، بر شمار استادان و طلاب حوزه افزوده شد؛

ـ جدا از سامان گرفتن برنامه های تحصیلی و تعلیمی حوزه، قدرت گرفتن گرایش های چپ گرا ، ملی گرا، و کسروی گرا، ترویج اندیشه های مادی گرایانه و فعال شدن شماری از فرقه های دینی، چه اسلامی و چه غیر اسلامی، بر مشی حوزه تاثیر آشکارا محسوسی گذاشت. واکنش حوزه را در برابر گرایش های معارض، در انتشار آثاری می توان دید که حوزویان صاحب قلم، تالیف آنها را به گونه ای هماهنگ و همراه بر عهده گرفتند(1).

ـ جدا از اینها، کوشش هایی از چند سو ، یا مرتبط با حوزه، یا بیرون از آن و حتی بدون ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با آن، و گاه حتی به صورت خودانگیخته و با همکاری مردم عادی ولی معتقد، به عمل آمد که هدف آنها ایجاد تشکل ها و حرکت های اسلامی، برگزاری محفل های بحث و گفت و گو و سخنرانی و شکل گرفتن هسته های نشر کتاب مجله بود. در مجموع، نشر آثار مذهبی در دهۀ 1320ش به دورۀ تازه ای از حیات خود راه یافت.

ملی گرایی

اندیشه های ملی گرایانه با جنبش نوزایی ( رنسانس) و از حدود سدة 15م/ 9ق از غرب به سایر نقاط جهان سرایت یافت. این اندیشه ها از چه زمانی در ایران در صحنة سیاسی و فکری ظاهر شد، موضوعی است که در بارة آن اتفاق نظر نیست. در برخی نوشته ها سابقة آن را به آغاز عصر صفوی و به جنگ چالدران می رسانند. در نوشته های دیگری جنگ های ایران و روس و شکست قشون های نامنظم ایران را در این جنگ ها سرمنشا آگاهی و خودآگاهی ملی می دانند. برخی صاحب نظران بر شکل گرفتن مفهوم ملت°ـ دولت ( دولتِ ملی) تاکید می ورزند و آغاز این روند را شروع اندیشه های ملی گرایانه قلمداد می کنند. شاید نتوان با یقین و قطعیت گفت که آن مفهوم دقیقاً از چه زمانی در صحنة فکری و سیاسی ایران ظاهر شده است. شاید مطمئن ترین راه برای پرهیز از ورود به مجادلاتی فعلاً بی نتیجه، این باشد که همزمانی سه مفهوم « ملت° دولت»، « تجدّد خواهی ( مدرنیته) » و « ملی گرایی» را مبنا قرار بدهیم. شاید در نظر گرفتن این همزمانی به ما کمک کند دورة زمانی مشخص تری را در روند نشر در ایران تعیین کنیم. اگر بر سر این همزمانی توافقی به دست آید، می توان هجوم ارتش روسیه به خاک ایران و و اکنش ها در برابر آن را در زمینه های مختلف، آغاز دورة جدیدی به شمار آورد، دوره ای که هم چاپ و نشر ایران در آن زاده شد، و هم اشکال و جلوه های گرایش های ملی گرایانه و اسلام گرایانه در عرصه های مختلف پدیدار گردید.

در اواخر دورة قاجاریه، در جنبش و انقلاب مشروطه در ایران، رگه هایی از گرایش های ملی گرایانه در رویدادهای مختلف نمایان تر از پیش پدیدار شد، در جنگ جهانی اول قوام بیشتری گرفت و در سال های جنگ دوم جهانی و رویداد های پس از آن به جنبشی تبدیل شد که مسیر تاریخ ایران را در آغاز دهة بعد تغییر داد. تاثیر گرایش ها و حرکت های ملی گرا را در نشر کتاب در چندین قلمرو می توان دید، از جمله:

1) تاسیس موسسه های انتشاراتی جدید؛

2) ظهور ناشران ملی گرا؛

3) ایجاد چندین حزب ملی گرا، از جمله : حزب های ایران، پان ایرانیسم، جبهة ملی ایران ( متشکل از چندین حزب و گروه سیاسی و دسته های ملی گرا)، دموکرات، عدالت، ملت ایران، وطن و پیوستن شماری از اهل قلم با گرایش های ملی گرایانه به این گونه احزاب؛

4) پیدایش نیازهای تازه و متاثر از اوضاع واحوال جدید به انتشار آثار متناسب با وضعیت جدید و انتشار دیدگاه ها و تحلیل های ملی گرایانه؛

5) ظهور نویسندگان و مترجمان ملی گرا که با این گرایش به نوشتن و ترجمه کردن، موضوع و کتاب انتخاب می کردند.

نشر ملی گرایانه با ویژگی های تازه ای از آن خود، ویژگی هایی مشخص و متمایز، و به ویژه در تقابل با گرایش های معارض و مخالفش، به این ترتیب شاخه ای از فعالیت انتشاراتی دهة 1320ش را تشکیل داد.

سه گرایش عمدۀ چپ گرا، اسلام گرا، ملی گرا گرایش های غالب فکری بود، و از این رو، همخوانی روند نشر با این گرایش ها را می توان در آئینۀ آثاری که انتشار یافته است مستنداً دنبال کرد. گرایش های دیگری هم در آن دهه پدیدار شد، اما دامنة تاثیرهای آنها به اندازة آن سه گرایش عمده نبود. در ادامۀ این بحث به نکته هایی در بارة گرایش چپ گرا و چگونگی تاثیر آن بر نشر می پردازیم.

نظر دهید