خضر

در باورهای مردم بختیاری، شخصیتی مشابه سیاگالش با عنوان نِمِدکال، که به آن کردین‌کال نیز می‌گویند، وجود دارد که نگهبان گوسفندان و مزارع آنها ست. کارکردهای این شخصیت نسبت به سیاگالش، با کارکردهای خضر تطابق بیشتری دارد (نک‍ : ه‍ د، نمدکال). به باور مردم راور، دیدن گوسفند در خواب، هدیۀ خواجه‌خضر و نشان برکت است (کرباسی، 1/ 150). در فرهنگ مردم لرستان، نیز شخصیتی اسطوره‌ای به نام رَزبار وجود دارد که برخی کارکردهای آن مشابه کارکردهای خضر است. از نظر مردم لرستان، رزبار نخستین صاحب گوسفند و مشک است. در گاه‌شماری این مردم، 8 فروردین تا 13 فروردین پنجه (ه‍ م) به شمار می‌آید. در ایام پنجه، آنها 5 نوبت مشک‌زنی می‌کنند که به پنج‌بِرَه معروف است. حاصل این مشک‌زنیها را نذر و تقسیم می‌کنند که قسمتی از آن نذر رزبار است (اسدیان، 209). 
همچنین زنان برای اینکه نوزادشان از بین نرود، به خضر متوسل می‌شوند؛ برای نمونه، در ماهشهر، زنی پس از آنکه 9 فرزندش را سقط کرد و یا در نوزادی از دست داد، به زیارت قدمگاه خضر رفت و به وی متوسل شد. پس از آن، دو پسر به دنیا آورد که از بین نرفتند و نام آنها را خضر و الیاس گذاشت (پورغلام). 

خضر در مثلها

شمار فراوانی از مثلهای مردم ایران با استناد به خضر و کارکردهای او ساخته شده است؛ مانند حضرت خضر را دیدم، جریمه‌اش را کشیدم؛ خضر هم اگر طلا ببیند، منحرف می‌شود؛ خواستم خضر را ببینم، به خرس دچار شدم؛ عصای حضرت خضر به آن خورده است؛ و هرکه را دیدی خضر بدان، هر شبی را قدر بدان (ذوالفقاری، 1/ 837، 907، 914، 1328، نیز 2/ 1905). 

خضر و اساطیر

دربارۀ خضر و ارتباط آن با اساطیر دیدگاههای متفاوتی طرح شده است. این بررسیها اغلب براساس منابع یونانی، مسیحی، یهودی، بودایی و بین‌النهرین باستان صورت گرفته است؛ برای نمونه، برخی پژوهشگران بنیاد باورهای مربوط به خضر را در اسطورۀ گیل‌گمش، برخی در داستان اسکندر، شماری اساس این باورها را در داستان یوشع بن لوی، بعضی در داستان جرج قدیس و نیز برخی دیگر در افسانۀ یهودی سرگردان جست‌وجو می‌کنند (برای توضیح مطلب، نک‍ : دبا، ذیل خضر). اغلب پژوهشگران خارجی در بررسیهای خود، از ارتباط    این شخصیت با اساطیر ایرانی غفلت کرده‌اند. در این میان، برخی از ایران‌شناسان و نیز پژوهشگران ایرانی براساس کارکردهای خضر در فرهنگ ایرانی، بر این باورند که این شخصیت جای برخی از ایزدان ایران باستان قرار گرفته است. مری بویس میان خضر و سروش پیوستگی می‌بیند و می‌نویسد که در یزد زیارتگاههای سروش را به خضر منسوب می‌کنند و یک زیارتگاه را نیز به الیاس، و چون این دو پیامبر، به‌سبب نوشیدن آب حیات، به مانند سروش در دین زردشتی جاودانه‌اند، زردشتیان توانسته‌اند به‌سادگی، نام این دو را بر زیارتگاههای خود بگذارند (ص 126-127)؛ البته بویس دربارۀ کارکردهای مختلف خضر در فرهنگ مردم ایران اظهارنظری نمی‌کند. او در جایی دیگر، به برخی شباهتها میان خضر و اناهیتا نیز اشاره می‌کند. باستانی پاریزی با توجه به برخی کارکردهای اناهیتا، ازجمله اینکه او ایزد آب و باران، خدای بیماریهای زنان، خدای ازدواج، خدای برکت و شیر گوسفند و گاو، و خدای زایشها ست، میان او و کارکردهای مختلف خضر در نقاط مختلف ایران ارتباطی مفهومی برقرار می‌سازد و باورهای مربوط به خضر را استمرار باور به اناهیتا می‌داند (خاتون، 332- 338). 
برخی پژوهشگران با تأکید بر نقش خضر به عنوان موکل بر آبها و اینکه در فرهنگ ایران چشمه‌های فراوانی به وی منسوب است، و نیز برخی کارکردهای او در ارتباط با زنان و نیازهای آنها، باز هم کارکردهای این شخصیت را با کارکردهای اناهیتا مشابه می‌دانند (میرشکرایی، «خضر»، 40). پژوهشگر دیگری خضر را صورت تغییریافتۀ ایزد هوم، از ایزدان ایرانیان باستان، می‌داند. از این دیدگاه، هوم و خضر هر دو سبز و سفید، و هر دو نامیرا و شفادهنده‌اند. مردم به هر دو برای باروری، کارگشایی، همسریابی و رسیدن به پیروزی توسل می‌جویند و نثار می‌کنند و هر دو با آب و سبزی و شیر نسبت دارند (تقی، بش‍‌ ). پژوهشگری دیگر نیز خضر را تداوم حضور زردشت در فرهنگ مردم می‌داند (میهن‌دوست، 12-13). 
در کنار این دیدگاهها، برخی پژوهشگران کارکردهای خضر را با مجموعه‌ای از ایزدان و شخصیتهای اساطیری ایران باستان تطبیق می‌دهند. برای نمونه، یکی از پژوهشگران با توجه به یکی از کارکردهای سروش ــ که هدایت ارواح به سوی پل چینود یا جایگاه داوری پسین است ــ این احتمال را طرح می‌کند که سروش کهن‌نمونه‌ای است که خضر یکی از ویژگیهای خود را از او گرفته باشد؛ زیرا یکی از کارکردهای خضر راهنمایی کسانی است که در بیابان یا دریا دچار سرگردانی شده‌اند. وی تأکید می‌کند که مهم‌ترین مشخصۀ سیمای خضر پیوستگی جدایی‌ناپذیری او و الیـاس است. باتوجه به بستگی آنها به گیاه ـ آب، یا زمین ـ آب، می‌تـوان بـه نوعی آنها را ادامۀ همان جفت خـرداد ـ امرداد زردشتی به شمار آورد. این پژوهشگر همچنین، با استناد به اینکه اغلب روزهای منسوب به خضر، روزهای نزدیک به نوروز یا جشن سده (ه‍ م‌م) است، و از سوی دیگر این روزها در فرهنگ ایران باستان به رپیهوین، ایزد گیاه و فرشتۀ تابستان و نیمروز که مرگ و نابودی به آن راه نداشت، منسوب بود، میان خضر و این ایزد تشابه و همسانیهایی می‌بیند و احتمال می‌دهد که خضر برخی از ویژگیهای رپیهوین زردشتی را جذب کرده باشد. این پژوهشگر سرانجام برخی ویژگیهای خضر را منطبق با بعضی از خصوصیات اناهیتا و سپنت‌آرمئیتی یا اسفندارمذ می‌داند (کراسنوولسکا، 192-196). 
پژوهشگری دیگر 4 چهره و شخصیت اسطوره‌ای ایران باستان را با خضر قابل مقایسه می‌داند؛ این 4 چهره با برکت‌بخشیدن و سیر و سفرکردن ارتباط دارند. البته وی تأکید می‌کند که در خضر ویژگیهایی است که در این 4 چهره وجود ندارد. نخستین چهره «کیخسرو» است که به مانند خضر زنده و جاویدان است و در روایتهای کهن با برکت و نیز باران‌آوری پیوند دارد. تفاوت کیخسرو و خضر در این است که برکت‌بخشی وی، که مصداق آن در باران‌آوری است، برای همگان است، اما برکت‌بخشی خضر برای افراد خاصی است (مزداپور، 27). البته چنان‌که گفتیم، در برخی نقاط ایران، برکت‌بخشی خضر نیز جنبۀ همگانی دارد؛ برای نمونه، رفتن مردم کرانه‌های خلیج فارس به زیارتگاههای خضر برای باران‌خواهی، توسل ماهیگیران این خطه به خضر برای افزایش رزق و روزی، توسل مردم ایل قاراپاپاق به خضر در خشک‌سالیها (نک‍ : بخشهای پیشین مقاله) از مصادیق برکت‌بخشی عمومی خضر است. شخصیت اسطوره‌ای دیگر که با خضر مقایسه شده، «هوم» است. هوم نیز با برکت‌بخشی و مقابلۀ با مرگ ارتباط دارد. او همچنین یاور تشتر در مقابله با اپوش‌دیو، برای باران‌کرداری است (مزداپور، 29-30). سومین شخصیت اساطیری از دیدگاه این پژوهشگر «نرسی سرگردان» است که سیاحتش با    گردش و سیاحت خضر روی زمین همانند است (همو، 30). سرانجام، چهارمین چهره «ایزد هدیش» است که با برکت‌بخشی مترادف است (همو، 31-33). ازاین‌رو، در اساطیر ایران، شخصیتهای مختلفی وجود دارد که برخی کارکردهایشان شبیه به بعضی از کارکردهای خضر در فرهنگ مردم ایران است. 
افزون بر آنچه نقل شد، می‌توان برخی شباهتها میان کارکردهای خضر و مهر را نیز تشخیص داد. اما ظاهراً تنها شخصیتی که کارکردهایش بیشترین شباهتها را با کارکردهای خضر دارد، اناهیتا ست (جعفری <قنواتی>، «خضر ... »، 38). براساس آبان‌یشت که به این ایزدبانو اختصاص دارد، او به «دوشیزگان کوشا و شایستۀ شوهر» کمک می‌کند تا «سرور و خانه‌خدایی دلیر» بیابند و نیز «به زنان جوان به هنگام زایمان» یاری می‌رساند که زایشی خوب داشته باشند ( اوستا، 1/ 313). این هردو از درخواستهای پربسامد زنان و دختران از خضر است (نک‍ : بخشهای پیشین مقاله). این ایزد، داراییها، رمه‌ها و گله‌ها را افزایش می‌دهد ( اوستا، 1/ 297)، و همچنین دارندۀ هزار دریاچه و هزار رودخانه، موکل بر آبها، و از نیروهای باران‌ساز است (همان، 1/ 298؛ قس: دریاچه‌ها و چشمه‌های منسوب به خضر؛ نیز نک‍ : ه‍ د، باران‌خواهی). او نیروهای خیر، ازجمله جمشید، کاووس و کیخسرو را در مقابله با دیوان، جادوان و پریان کامیابی می‌بخشد ( اوستا، 1/ 302 بب‍‌ ). او به «پا اوْرو»، کشتی‌ران کاردان که نمی‌توانست به خانۀ خود برود، یاری رساند تا «بی هیچ ناخوشی و گزندی به خانمانش» برسد و نیز به ویستَورو، از خاندان نوذر، کمک می‌کند تا از یک کرانۀ آب ویتنگوهَیتی به کرانۀ دیگر برود (همان، 1/ 308- 309، 311؛ برای مقایسۀ دقیق کارکردهای خضر و اناهیتا، نک‍ : جعفری <قنواتی>، همان، سراسر مقاله). 
نکتۀ دیگری که کارکردهای خضر را با کارکردهای اناهیتا مرتبط می‌کند، برگزاری سفرۀ خضر است. برگزارکنندگان این سفره، در همۀ اشکال آن، برای حاجت‌روایی خود انتظار دیدن جای انگشتان خضر را دارند. این موضوع ویژۀ آیینهایی است که در ارتباط با زنان مقدس اجرا می‌شود؛ چنان‌که در بسیاری جایها به هنگام آیین سمنوپزان انتظار دارند حضرت فاطمه (ع) حضور یابد و با انگشتان خود آن را متبرک کند (نک‍ : ه‍ د، سمنو). 
نکتۀ پایانی در همین ارتباط اینکه، صاحب عجایب المخلوقات ذیل «فی ذکر الخضر علیه‌السلام» حکایتی نقل می‌کند که براساس آن، خسرو پرویز نذر می‌کند که پس از پیروزی بر بهرام چوبین، غسل و نیایش کند. وی پس از آنکه به هدفش می‌رسد، برای گزاردن نذر به ساحل دریا می‌رود؛ هنگامی که آب بر سر و روی خود می‌ریزد، زنی را می‌بیند به‌صورتی شگفت، که جامۀ سفید پوشیده است؛ از او می‌پرسد: «تو کیستی؟». او پاسخ می‌دهد: «اناهید صاحب السحاب و الامطار» (طوسی، 416-417). مصحح کتاب در متن آورده است: «اناهند»، و در پانوشت توضیح داده است: «شاید اناهید» (ستوده، 417، حاشیۀ 1) که البته باتوجه به اینکه زن خود را «صاحب السحاب و الامطار» معرفی می‌کند، «اناهید» صحیح است (جعفری <قنواتی>، «خضر»، 42). 

زیارتگاهها و شخصیتهای مشابه خضر

در گوشه‌وکنار ایران، زیارتگاههایی وجود دارد که کارکردهایی شبیه به خضر دارند. برخی از آنها حتى از لحاظ شکل و ظاهر و نمادها نیز به زیارتگاههای خضر شبیه‌اند. یکی از پژوهشگران همۀ مکانهایی را که اسم مرکب دارند و واژۀ سبز در آنها به کار رفته است، منسوب به خضر می‌داند، مانند حاجی سبزپوش در بوشهر، قبۀ سبز کرمان، سبزکوه جنوب بختیاری، سبزکوه ژاوه‌رود کردستان و مزار سبزه‌قبا در دزفول (باستانی، پیر، 427-432). در نزدیکی سبزوار، زیارتگاهی به نام پیر حاجات وجود دارد، که به آن پیر گردو، و ابورفاعه نیز می‌گویند. زنانی که حاجتی دارند، صبح زود، پیش از طلوع آفتاب، در روزهای چهارشنبه به زیارت آن می‌روند و در بین راه نیز این جملات را بر زبان می‌آورند: «ای خواجه‌خضر زنده/ حاجت‌رواکننده/ بده مراد بنده». زنانی که بچه ندارند، به نیت بچه‌دارشدن گهوارۀ کوچکی درست می‌کنند و آن را با پارچۀ سبز می‌آرایند و به زیارتگاه می‌برند (جعفری <قنواتی>، تحقیقات). 
در گناوه، تا مدتی پیش، زیارتگاهی به نام بی‌مرّه یا بی‌بی مریم وجود داشت که هم ساختمان آن و هم آداب و مراسمی که در آن اجرا می‌شد، شبیه به قدمگاههای خضر بود (اقتداری، آثار ... ، 48، 52). در روستای بینک، بین راه گناوه و دیلم، زیارتگاهی به نام پیر سبزپوش وجود دارد که مانند اغلب قدمگاههای خضر در جنـوب، درختـی سدر در کنـار آن هست و زائـران آن ــ که عمدتاً زنان‌اند ــ برای حاجت‌خواهی در کنار درخت شمع روشن می‌کنند و به شاخه‌ها و ساقه‌های آن پارچۀ سبز می‌بندند (مساعد). پیر سوز یا پیر سبز (ه‍ م)، که در روستای شهریاری، از توابع زابل، قرار دارد نیز شامل همین زیارتگاهها می‌شود. بیرون از روستای کرپان، از توابع میناب، صخره‌ای وجود دارد که در بالای آن، فرورفتگیهای حفره‌مانندی موسوم به شاه‌چراغ است و هرکس که با لنج یا قایق خودش برای بار نخست به دریا می‌رود، یا هرکس لنج یا قایقی می‌خرد، به زیارت این صخره می‌رود، شمع روشن می‌کند و مقداری حلوا در دل صخره می‌گذارد و بقیۀ حلوایی را که با خود دارد، نثار دریا می‌کند (جعفری). 

مآخذ

آیین قلندری، به کوشش ابوطالب میرعابدینی و مهران افشاری، تهران، 1374 ش؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1337 ش؛ ابن حسام قهستانی، محمد، تازیان‌نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران‌نامه)، به کوشش حمیدالله مرادی، تهران، 1382 ش؛ ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان‌القرایی، تهران، 1349 ش؛ ابوطاهر طرسوسی، ابومسلم‌نامه، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران، 1380 ش؛ همو، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفـا، تهـران، 1356 ش؛ ابـوالفتـوح رازی، روض الجنـان، بـه کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1365 ش؛ ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، تهران، 1391 ش؛ ارجانی، فرامرز، سمک عیار، به کوشش پرویز خانلری، تهران، 1363 ش؛ اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، 1358 ش؛ اسدی گوکی، محمدجواد، فرهنگ عامیانۀ گلباف، کرمان، 1379 ش؛ اسفزاری، محمد، روضات الجنات، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1338 ش؛ اسکندرنامه، منسوب به منوچهرخان حکیم، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1388 ش؛ اسماعیلی، حسین، مقدمه بر ابومسلم‌نامه (نک‍ : هم‍ ، ابوطاهر طرسوسی)؛ افلاکی، احمد، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، آنکارا، 1976 م؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، تهران، 1348 ش؛ همو، دیار شهریاران، تهران، 1353 ش؛ الول ساتن، ل. پ.، توپوزقلی میرزا، به کوشش احمد وکیلیان و دیگران، تهران، 1386 ش؛ الئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ حسین کردبچه، تهران، 1379 ش؛ امیرحسینی، خسرو، ساوه در گذر تاریخ، تهران، 1390 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1352-1354 ش؛ همو، «دختر شهر چین»، «دختر نارنج و ترنج»، گل به صنوبر چه کرد؟، تهران، 1359 ش؛ همو، سنگ صبور، تهران، 1359 ش؛ انصاف‌پور، نسرین، «پیرکُنَر»، فرهنگ مردم، تهران، 1390 ش، شم‍ 40؛ اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، 1370 ش؛ اوشیدری، جهانگیر، «کرمان و سهم زرتشتیان و همزیستی مسالمت‌آمیز»، کرمان‌شناسی، به کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، تهران، 1374 ش، ج 2؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، پیر سبزپوشان، تهران، 1374 ش؛ همو، پیغمبر دزدان، تهران، 1363 ش؛ همو، خاتون هفت‌قلعه، تهران، 1363 ش؛ همو، کوچۀ هفت‌پیچ، تهران، 1370 ش؛ همو، نون جو و دوغ گو، تهران، 1362 ش؛ باقی‌محمد یوسف، اسکندرنامه (روایت آسیای میانه)، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران، 1392 ش؛ بخاری، احمد، تاج القصص، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1386 ش؛ بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، 1378 ش؛ بشرا، محمد، افسانه‌ها و باورداشتهای مردم‌شناختی جانوران و گیاهان در گیلان: دد و دام، رشت، 1383 ش؛ بلوکباشی، علی، جزیرۀ قشم، تهران، 1380 ش؛ همو، «چابهار و بلوچهای آن»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، 1348 ش، س 16، شم‍ 5-6؛ بوشنجی، ابوالحسن، قصص الانبیا، ترجمۀ محمد حنفی تستری، به کوشش عباس محمدزاده، مشهد، 1384 ش؛ بویس، مری، «بی‌بی شهربانو و بانوپارس»، ترجمۀ حسن جوادی، بررسیهای تاریخی، تهران، 1346 ش، س 2، شم‍ 3-4؛ بهنیا، علاءالدین، بررسی مردم‌شناسی طایفۀ ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، مؤسسۀ کویر؛ بینایی، قوام‌الدین، افسانه‌های مردم نور و رویان و مازندران، تهران، 1385 ش؛ بیهقی، تاریخ؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، افسانه‌های گیلان، تهران، 1380 ش؛ پورغلام، بهزاد (آموزگاری از اهالی ماهشهر)، گفت‌وگو با مؤلف؛ پورنامداریان، تقی، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران، 1388 ش؛ همو، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، تهران، 1364 ش؛ تجارب الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم، ترجمۀ کهن نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب، منسوب به اصمعی، به کوشش رضا انزابی‌نژاد و یحیى کلانتری، مشهد، 1373 ش؛ ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، دانشگاه تهران؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ تقی، شکوفه، «خضر در فرهنگ کتبی و شفاهی ایران»، مجموعه‌مقالات دومین همایش بین‌المللی ایران‌شناسی، در دست چاپ؛ توحدی، کلیم‌الله، گردآوری و ترجمۀ درخت چهل‌دستان، مشهد، 1379 ش؛ ثابت، عبدالرحیم، «خوشا تفرج شیراز»، فرهنگ مردم، تهران، 1388 ش، س 8، شم‍ 29-30؛ ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، 1386 ش؛ جامع الحکایات، نسخۀ آستان قدس رضوی، به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1390 ش؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، 1370 ش؛ جانب‌اللٰهی، محمدسعید، چهل گفتـار در مردم‌شنـاسی میبد، تهران، 1385 ش، دفتر دوم و سوم؛ جعفری، حمید (فیلم‌ساز)، گفت‌وگو با مؤلف؛ جعفری (قنواتی)، محمد، تحقیقات میدانی؛ همو، «خضر و ارتباط آن با اساطیر ایران»، فرهنگ مردم، تهران، 1394 ش، شم‍ 54؛ همو، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه و کنار ایران، تهران، 1386 ش؛ چهارده رساله در باب فتوت و اصناف، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، 1381 ش؛ حاتم‌نامه، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران، 1386 ش؛ حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، 1385 ش؛ حسن دهلوی، فوائد الفؤاد، ملفوظات نظام‌الدین اولیاء بدائونی، به کوشش محمد لطیف ملک، تهران، 1377 ش؛ حسن‌زاده، علیرضا، افسانۀ زندگان، تهران، 1381 ش؛ همو، «خوراک و رشد اندیشۀ انسانی، مطالعۀ موردی: آیین نان‌پوش در فرهنگ مردم بوشهر»، خوراک و فرهنگ، به کوشش همو، تهران، 1387 ش؛ خاقانی شروانی، تحفة العراقین، به کوشش یحیى قریب، تهران، 1357 ش؛ خرمی، علی‌محمد (پژوهشگر فرهنگ مردم ساری)، گفت‌وگو با مؤلف؛ خزاعی، حمیدرضا، افسانه‌های خراسان، مشهد، 1381 ش؛ خزائلی، محمد، اعلام قرآن، تهران، 1341 ش؛ خسروی، محبوبه، «خضر و الیاس در پهنۀ جغرافیایی ایران»، فرهنگ مردم، تهران، 1389 ش، س 9، شم‍ 33؛ خلعتبری لیماکی، مصطفى، فال و استخاره در فرهنگ عامه، تهران، 1390 ش؛ دانشور، محمد، تاریخچۀ محله و مسجد خواجه‌خضر کرمان، کرمان، 1389 ش؛ دبا؛ دوستخواه، جلیل، حاشیه بر اوستا (هم‍‌‌ )؛ ذبیحی، علی (پژوهشگر فرهنگ مردم آمل)، گفت‌وگو با مؤلف؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضر‌ب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ رازی، محمد، تبصرة العوام، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1313 ش؛ راسخ، شاپور، «آداب و رسوم و اعتقادات عامه»، ایرانشهر، تهران، 1342 ش، ج 1؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال و مجتبى مینوی، تهران، 1333 ش؛ رحیمی، حبیب و سهیلا هاشمی، جام ارسنجان‌نما، قم، 1388 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ زارعی، محمدابراهیم، «بقعۀ خضر همدان»، اثر، تهران، 1381 ش، شم‍ 33-34؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، 1373 ش؛ سایکس، پرسی، هشت سال در ایران، ترجمۀ حسین سعادت‌نوری، تهران، 1315 ش؛ سپهسالار، فریدون، رساله (در مناقب حضرت خداوندگار)، به کوشش محمدافشین وفایی، تهران، 1387 ش؛ ستوده، منوچهر، حاشیه بر عجایب المخلوقات (نک‍ : هم‍ ، طوسی)؛ سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355 ش؛ سفیدگر شهانقی، حمید، «نگاهی به هنر و ادبیات عاشیقهای آذربایجان»، گوهران، تهران، 1382 ش، س 1، شم‍ 1؛ سلیمی، هاشم، چیروک، تهران، 1390 ش؛ همو، زمستان در فرهنگ مردم کرد، تهران، 1390 ش؛ همو (پژوهشگر فرهنگ مردم کردستان)، گفت‌وگو با مؤلف؛ سورآبادی، عتیق، تفسیر التفاسیر، به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران، 1381 ش؛ سی فتوت‌نامۀ دیگر، به کوشش مهران افشاری، تهران، 1391 ش؛ شاه‌حسینی، علیرضا، چوداریها، قبیله‌ای کویرنشین، سمنان، 1383 ش؛ شایگان، داریوش، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران، 1371 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363 ش؛ شهمردان، رشید، پرستشگاه زرتشتیان، بمبئی، 1336 یزدگردی؛ شیرویۀ نامدار، تهران، 1384 ش؛ صحراشکاف، پرویز، بَردشیر (شیرسنگی)، اهواز، 1388 ش؛ صداقت‌کیش، جمشید، آبهای مقدس ایران، شیراز، 1379 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1345 ش؛ طباطبایی، لسان‌الحق (پژوهشگر فرهنگ مردم خور و بیابانک)، گفت‌وگو با مؤلف؛ طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ عبدالله گروسی، عباس، «آیینهای زایش و رویش در جنوب کرمان»، کرمان‌شناسی، به کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، کرمان، 1369 ش؛ عبدلی، علی، تالشیها کیستند؟، بندرانزلی، 1363 ش؛ همو، مطالبی در زمینۀ تاریخ، فرهنگ و جامعۀ تاتها و تالشان، تهران، 1369 ش؛ عزالدین کاشانی، محمود، مصباح الهدایة، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، سنایی؛ عزیزی، منصور، تاریخ و فرهنگ شهر بابک، کرمان، 1383 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، الٰهی‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ همو، تذکرة الاولیاء، تهران، 1336 ش؛ همو، منطق الطیر، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ علمداری، مهدی، فـرهنگ عامیانـۀ دماونـد، بـه کوشش فرهاد فیـاض، تهران، 1379 ش؛ عمادی، اسدالله، افسانه‌های مردم مازندران، ساری، 1382 ش؛ عناصری، جابر، «بهمن، مظفر عقل اول و امشاسپند آشتی و نیک‌اندیشی»، چیستا، تهران، 1361 ش، س 2، شم‍ 6؛ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1364 ش؛ فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه، به کوشش مهران افشاری، تهران، 1382 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق و دیگران، تهران، 1386 ش؛ فرهادی، مرتضى، موزه‌های بازیافته، کرمان، 1378 ش؛ همو، واره، تهران، 1386 ش؛ فقیری، ابوالقاسم، آداب و رسوم نوروزی در فارس، شیراز، 1382 ش؛ همو، «سفره‌ها و نذریها در شیراز»، عصر مردم، تهران، 1393 ش، س 19، شم‍ 331‘5؛ همو، قصه‌های مردم فارس، شیراز، 1386 ش؛ همو، گوشه‌هایی از فرهنگ مردم فارس، شیراز، 1357 ش؛ فیضی، عباس، «مزارها و اماکن مقدس همدان»، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، س 7، شم‍ 26؛ قاسمی فلاورجانی، اعظم (پژوهشگر فرهنگ مردم اصفهان)، گفت‌وگو با مؤلف؛ قرآن کریم؛ قصۀ حسین کرد شبستری، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران، 1388 ش؛ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، علمی؛ قهرمان‌پور، یوسف، فرهنگ عامۀ ایل قاراپاپاق، اورمیه، 1385 ش؛ کاشانی، سمن، «بررسی افسانۀ سیاگالش در استان گیلان با توجه به نظریۀ کارکردگرایی مالینوسکی»، مجموعه مقالات نخستین همایش اشکورشناسی، به کوشش عباس پناهی، رشت، 1393 ش؛ کاشفی، حسین، فتوت‌نامۀ سلطانی، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1350 ش؛ کاظمی، محمد (پژوهشگر فرهنگ مردم دیلم)، گفت‌وگو با مؤلف؛ کراسنوولسکا، آنا، چند چهرۀ کلیدی در اساطیر در گاه‌شماری ایرانی، ترجمۀ ژاله متحدین، تهران، 1382 ش؛ کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، 1365 ش؛ کوهی کرمانی، حسین، پانزده افسانه از افسانه‌های روستایی ایران، تهران، 1348 ش؛ کیا، خجسته، خواب و پنداره، تهران، 1378 ش؛ کیانی، منوچهر، افسانه‌ها و قصه‌های ایل قشقایی، شیراز، 1386 ش؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1355 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مجیدی کرایی، نورمحمد، جغرافیای طبیعی و تاریخی استان کوگیلویه و بویراحمد، تهران، 1393 ش؛ محرابی کرمانی، سعید، تذکرة الاولیاء یا مزارات کرمان، به کوشش حسین کوهی کرمانی، بی‌جا، بی‌تا؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366 ش؛ مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، 1387 ش؛ مریدی شوشتری، اکرم، شوشتر یعنی خوب‌تر، اهواز، 1392 ش؛ مزداپور، کتایون، «هَدیش و خواجۀ خضر»، زنده‌رود، تهران، 1381-1382 ش، شم‍ 22؛ مساعد، مهری (پژوهشگر فرهنگ مردم گناوه)، گفت‌وگو با مؤلف؛ مشایخی، محمدجواد، فرهنگ مردم تایباد و باخرز، مشهد، 1388 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1375 ش؛ مظفری ساغند، الهام (پژوهشگر فرهنگ مردم یزد)، گفت‌وگو با مؤلف؛ معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1339 ش؛ معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، 1383 ش؛ مقدسی، مطهر، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1374 ش؛ ملگونف، گ.، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر (1858 و 1860 م)، ترجمۀ مسعود گلزاری، تهران، 1364 ش؛ مناقب اوحدالدین کرمانی، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، 1347 ش؛ منتخب رونق المجالس، به کوشش احمدعلی رجایی، تهران، 1354 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1382 ش؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1380 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ مهجوریان نماری، علی‌اکبر، باورها و بازیهای مردم آمل، ساری، 1374 ش؛ مهدوی، مصلح‌الدین، مزارات اصفهان، به کوشش اصغر منتظرالقائم، اصفهان، 1382 ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1339 ش؛ میرشکرایی، محمد، انسان و آب در ایران، تهران، 1380 ش؛ همو، «تحلیلی از رسم سنتی چهلم بهار در پاریز»، کرمان‌شناسی، به کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، کرمان، 1369 ش؛ همـو، «خضر در باورهای عامه»، کتاب ماه هنر، تهران، 1382 ش، شم‍ 55-56؛ همو، مردم‌شناسی و موزه‌ها، تهران، 1390 ش؛ همو، مهر و داغ بر خرمن و دام، تهران، 1378 ش؛ میهن‌دوست، محسن، «ردپای اشوزرتشت در فرهنگ عامه»، کتاب ماه هنر، تهران، 1382 ش، شم‍ 55؛ نادری، افشین و سعید موحدی، شوقات، اراک، 1380 ش؛ نادری، علی‌اصغر، میغان‌نامه، سمنان، 1389 ش؛ نائینی اردستانی، محمدعلی، انوار المشعشعین، به کوشش محمدرضا انصاری قمی و محمود مرعشی، قم، 1381 ش؛ نجم‌الدین رازی، عبدالله، مرصاد العباد، به کوشش حسین نعمت‌اللٰهی، تهران، 1336 ش؛ نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، به کوشش ماریژان موله، تهران، 1962 م؛ نظامی گنجوی، خمسه، تهران، 1384 ش؛ نوبان، مهرالزمان و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان دلیجان، تهران، 1382 ش؛ نوربخش، حسین، بندر کنگ، شهر دریانوردان و کشتی‌سازان در ساحل خلیج فارس، تهران، 1374 ش؛ نیرومند، محمدباقر، یادی از شوشتر، تهران، 1384 ش؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1359 ش؛ وکیلیان، احمد، قصه‌های مردم، تهران، 1379 ش؛ همو و خسرو صالحی، حضرت علی (ع) در قصه‌های عامیانه، تهران، 1388 ش؛ هبله‌رودی، محمدعلی، جامع التمثیل، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1390 ش؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1336 ش؛ هدایت، صادق، فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، به کوشش جهانگیر هدایت، تهران، 1381 ش؛ هفت‌کشور و سفرهای ابن‌تراب، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران، 1386 ش؛ هفت‌لشکر، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، 1377 ش؛ همایونی، صادق، افسانه‌های ایرانی، شیراز، 1372 ش؛ همو، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، 1353 ش؛ همت کرمانی، محمود، تاریخ مفصل کرمان، تهران، 1389 ش؛ یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، 1386 ش؛ یاقوت، بلدان؛ یوسفی، عثمان، تاریخ و حیات اجتماعی ـ فرهنگی کردهای ایزدی، تهران، 1391 ش. 

محمد جعفری (قنواتی)